30 гадоў таму, у ноч на 12 красавіка 1995 года супрацоўнікі сілавых структур збілі і вывезлі з Вярхоўнага Савета 19 дэпутатаў ад парламенцкай фракцыі Беларускага народнага фронту “Адраджэньне“, якія галадалі ў знак нязгоды з рэферэндумам, ініцыяваным Аляксандрам Лукашэнкам.

Галадоўка пачалася ўдзень 11 красавіка. Дэпутаты заявілі пра незаконнасць рэферэндуму і парушэнне заканадаўчых актаў разам з Канстытуцыяй, усталі са сваіх месцаў і селі перад прэзідыумам каля трыбуны.

Пасля гэтага адбылося галасаванне, па выніках якога Вярхоўны Савет 12-га склікання зацвердзіў толькі адно з прапанаваных Лукашэнкам пытанняў для рэферэндуму: “Ці падтрымліваеце вы дзеянні прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, накіраваныя на эканамічную інтэграцыю з Расійскай Федэрацыяй?“

Не набралі неабходнай большасці пытанні “Ці згодныя вы з наданнем рускай мове роўнага статусу з беларускай?”, “Ці падтрымліваеце вы прапанову аб устанаўленні новых Дзяржаўнага сцяга і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь?” і “Ці згодныя вы з неабходнасцю ўнясення змяненняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжваюць магчымасць датэрміновага спынення прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета ў выпадках сістэматычнага або грубага парушэння Канстытуцыі?“

Аднак Лукашэнка заявіў, што парламент павінен быў галасаваць за ўсе чатыры пытанні адразу, і паставіў перад фактам, што правядзе рэферэндум без санкцыі Вярхоўнага Савета, чаго не меў права рабіць.

Дэпутаты працягнулі галадоўку і ўначы былі збітыя і гвалтоўна выведзеныя з Авальнай залы. Галадоўка працягнулася да вечара 12 красавіка, а на наступны дзень ВС з парушэннем працэдуры прыняў рашэнне аб правядзенні рэферэндуму, прызначыўшы яго на 14 траўня.

Вось як апісвала сітуацыю тады яшчэ адносна свабодная газета “Знамя юности “(да прымусовай змены яе галоўнага рэдактара рашэннем Лукашэнкі заставаўся тыдзень):

“11 красавіка 19 дэпутатаў ад апазіцыі абвясцілі проста ў зале пасяджэння сесіі галадоўку. Яны працягнулі акцыю нават пасля заканчэння пленарнага пасяджэння а 18-й гадзіне, застаўшыся ў зале начаваць. Пасля 20 гадзін да іх завіталі начальнік галоўнага ўпраўлення дзяржаўнай аховы МУС Міхаіл Цесавец і начальнік упраўлення аховы прэзідэнта Вячаслаў Каралёў і паведамілі, што, згодна з ананімным званком, у будынку Дома ўрада знаходзіцца выбуховае прыстасаванне, таму дэпутатам неабходна вызваліць памяшканне. Аднак удзельнікі акцыі пратэсту адмовіліся выйсці. Праз дзве гадзіны, каля 11 гадзін вечара, у будынак прыбылі сапёры Міністэрства абароны. Дэпутатам зноў было прапанавана пакінуць памяшканне. Але адказам зноў была адмова. Тады вайскоўцы пагадзіліся агледзець залу ў прысутнасці дэпутатаў і, зрабіўшы гэта, пасля выканання некаторых “папяровых“ фармальнасцяў адышлі. Праз гадзіну да парламентарыяў зноў прыйшлі Цесавец і Каралёў, але ўжо ў суправаджэнні спецназа і міліцыі. Пасля адмовы дэпутатаў пакінуць залу іх паспрабавалі выправадзіць з дапамогай сілы. Аднак гэтая спроба не мела поспеху. Каля трох гадзін ночы, калі дэпутаты заснулі, была зроблена другая спроба гвалтоўнага выправаджэння іх з памяшкання. Паводле сведчанняў пацярпелых парламентарыяў, у памяшканне ўварваліся каля 200 узброеных байцоў спецназа ва ўніформе і масках. Імгненна падавіўшы супраціў дэпутатаў і збіўшы іх, байцы спецназа выправадзілі народных выбраннікаў з памяшкання і, пагрузіўшы ва УАЗы, даставілі да будынка Вярхоўнага Савета (насамрэч кагосьці высадзілі на праспекце Скарыны, цяпер Незалежнасці, кагосьці — на патрабаванне — у пракуратуры. — “Позірк”.). Назаўтра адбылася прэс-канферэнцыя парламентарыяў. Раніцай жа прайшло пасяджэнне калегіі пракуратуры, на якім прынята рашэнне аб узбуджэнні крымінальнай справы па факце збіцця парламентарыяў“.

Міністр абароны Анатоль Кастэнка заявіў, што вайскоўцы не датычныя да інцыдэнту, іх адзінай мэтай нібыта было абследаванне Дома ўрада на наяўнасць выбухоўкі. Кіраўнік аперацыі па выправаджэнні дэпутатаў Цесавец сцвярджаў, што яны былі выдаленыя з будынка сілай, але ніхто іх не збіваў. Усё, што адбываецца фіксавалася на дзве відэакамеры (запісы так і не былі прадэманстраваныя). Лукашэнка заклікаў не драматызаваць сітуацыю, назваўшы тое, што здарылася, правакацыяй і інтрыгамі антыпрэзідэнцкіх сіл. Ён абвінаваціў журналістаў у нагнятанні запалу і прыгразіў асабліва аператыўным карнымі мерамі, у першую чаргу сабкарам расійскіх СМІ. Паводле слоў Лукашэнкі, ён не дазволіць у адміністрацыйных будынках урада і Вярхоўнага Савета працягнуць галадоўку дэпутатам апазіцыі. Амбасада ЗША заявіла, што сочыць за развіццём палітычнай сітуацыі ў краіне з велізарнай трывогай.

Вінаватыя так і не былі пакараныя.

“Позірк” паразмаўляў з удзельнікамі падзей тых дзён, якія, без перабольшання, можна лічыць прадвеснікам насталай неўзабаве дыктатуры. Тут можна пачытаць інтэрв’ю з удзельнікам галадоўкі Сяргеем Навумчыкам.

Ніжэй — гутарка з дэпутатам ВС 12-га склікання, цяпер дарадцам дэмакратычнага лідара Святланы Ціханоўскай па канстытуцыйнай рэформе і парламенцкім супрацоўніцтве Анатолем Лябедзькам. У 1994 годзе ён уваходзіў у выбарчы штаб будучага прэзідэнта Лукашэнкі, які чатыры гады сядзеў у адной зале з тымі, каго потым загадаў адтуль выдаліць.

“Я ніводнага дня не быў прадстаўніком Лукашэнкі ў парламенце“

— Дзе вы былі ў ноч на 12 красавіка 1995 года?

— У ноч з 11 на 12 красавіка я знаходзіўся ў сябе дома.

— Давайце ўдакладнім для новай генерацыі тых, хто цікавіцца палітыкай: у якой фракцыі Вярхоўнага Савета вы тады былі? Ці былі вы яшчэ да таго моманту прадстаўніком Лукашэнкі ў парламенце?

— Найбольш значным дэпутацкім стварэннем, у якім браў удзел дэпутат Анатоль Лябедзька, быў дэмакратычны дэпутацкі клуб. У ім я нават быў каардынатарам па Гродзенскай вобласці. Гэта было найвялікшае апазіцыйнае аб’яднанне ў Вярхоўным Савеце, на піку свайго развіцця яно налічвала 100 дэпутатаў парламента.

Таксама яшчэ быў у дэпутацкай групе. Здаецца, яна называлася “Новыя імёны — новая палітыка”. Але ўвесь гэты час у Вярхоўным Савеце 12-га склікання я быў у апазіцыі.

Пры гэтым я ніводнага дня не быў, як сказана ў пытанні, “прадстаўніком Лукашэнкі ў парламенце“. Гэта фэйк, які гуляе па сацыяльных сетках, у якога няма прававога пацверджання (калі гэта было б так, павінен быў мець месца ўказ аб прызначэнні).

Магу толькі выказаць здагадку, адкуль ён узяўся: Лукашэнку сапраўды заклікалі на адным з пасяджэнняў парламента прызначыць свайго афіцыйнага прадстаўніка, але ён сказаў, што ў гэтым няма неабходнасці, і назваў некалькі прозвішчаў дэпутатаў, уключаючы і мае, якія тады знаходзіліся ў зале. Гэтым ён абгрунтаваў адсутнасць неабходнасці ўводзіць нейкую пасаду прадстаўніка. Так што гэта — адкрыты фейк.

“Ідэю рэферэндуму ўспрыняў катэгарычна адмоўна“

— Якая тады панавала абстаноўка ў Вярхоўным Савеце і краіне?

— З аднаго боку, у Лукашэнкі яшчэ была эйфарыя. Ён адчуваў, што добра сядзіць у сядле, і таму ініцыяваў рэферэндум. Парламент ужо не быў дастаткова матываваным і дзеяздольным. Многія дэпутаты ўжо пачалі рыхтавацца да новай выбарчай кампаніі і таму глядзелі на сітуацыю праз прызму чаканых выбараў і таго самага рэферэндуму. Казаць пра тое, што была нейкая вулічная актыўнасць, таксама не даводзілася, бо ў такім выпадку пасля збіцця дэпутатаў сабралася б поўная плошча, па-мойму, тады яшчэ Леніна. Таму галоўнымі трэндамі была падрыхтоўка Лукашэнкі да рэферэндуму, дэпутатаў — да выбараў. Сам парламент быў ужо “кульгавай качкай”.

— Як успрынялі тады ідэю рэферэндуму і яе крытыку з боку апазіцыі?

— Ідэю рэферэндуму я ўспрыняў катэгарычна адмоўна і як дэпутат, і як прадстаўнік апазіцыі. Гэта можна пацвердзіць як стэнаграмай адпаведнага пасяджэння парламента, так і маёй практычнай працай у выбарчай акрузе. Я праводзіў сістэмную працу супраць рэферэндуму, супраць тых пытанняў, якія прапаноўвалася вынесці. Нагадаю, што Лукашэнка не з першай спробы “праціснуў” гэты парадак дня. Сама ідэя, калі не памыляюся, з’явілася ў лютым 1995 года, калі Лукашэнка агучыў свае намеры на адной з сустрэч.

Вярхоўны Савет падтрымаў гэтую прапанову, па-мойму, гэта было як раз 11 красавіка, і сказаў, што мы падтрымліваем правядзенне гэтага рэферэндуму, але выступіў супраць трох з чатырох пытанняў, якія прапаноўваў Лукашэнка. Так што тут не толькі апазіцыя, але і большасць дэпутатаў першапачаткова не падтрымлівала тыя пытанні, якія выносіліся на галасаванне.

— Як вы паставіліся да галадоўкі дэпутатаў? Наколькі гэта было апраўдана, ці маглі быць выкарыстаныя іншыя метады барацьбы?

— Часу было, што называецца, у абрэз, і таму рэакцыя, на мой погляд, была апраўданая. На крайнюю меру трэба рэагаваць крайнімі сродкамі.

— Як абмяркоўвалася сітуацыя ў вашым тагачасным палітычным асяроддзі? Якія былі ацэнкі і прагнозныя сцэнары?

— Безумоўна, рэферэндум быў галоўнай тэмай таго перыяду. Прагнозы былі не самыя лепшыя. Трэба зыходзіць з таго, што Лукашэнка толькі што стаў прэзідэнтам краіны з большай падтрымкай людзей, ён быў на піку папулярнасці.

Ён разумеў, што парушае Канстытуцыю, парушае законы, але на іншай шалі вагаў была велізарная падтрымка, якую ён меў з боку насельніцтва. Таму ён ішоў напралом.

І частка дэпутатаў, вядома ж, трапіла ў гэты вір кан’юнктуры, таму што рэферэндум быў сумешчаны з першым турам галасавання на выбарах у Вярхоўны Савет 13-га склікання. І зразумела, што дэпутаты, а іх усё ж такі, напэўна, было дастаткова шмат, разумелі, што калі ў іх будзе падтрымка папулярнага прэзідэнта на выбарах у Вярхоўны Савет, то яны дакладна падоўжаць свае паўнамоцтвы ўжо ў новым парламенце. І гэта давала Лукашэнку магчымасць проста купляць некаторых дэпутатаў.

Але была досыць вялікая група, якая свядома выступала і супраць самой ідэі рэферэндуму, і тых пытанняў, якія на яго выносіліся.

— Як паставіліся да сілавога спынення галадоўкі і збіцця дэпутатаў? Што як палітык вы рабілі ў наступныя дні?

— Ну як можа нармальны дэпутат, нармальны чалавек ставіцца да ўжывання сілы ў самай Авальнай зале? Натуральна, катэгарычна супраць. Я скажу, што тады быў нейкі падзел працы, працы: частка дэпутатаў (прадстаўнікі БНФ) працягнулі галадоўку, а частка дэпутатаў, якія ўваходзілі ў дэпутацкі дэмакратычны клуб, якраз мелі магчымасць ля мікрафона гаварыць, выступаць. Гэта быў і такі псіхалагічны ціск на іншых калегаў (наколькі яно было паспяховым, гэта ўжо іншае пытанне), але, прынамсі, быў вось такі падзел. Таму што тыя, хто ўдзельнічаў у галадоўцы, проста фізічна сядзелі на месцы, а іншая частка, і гэта можна прасачыць па стэнаграме, актыўна апелявала да людзей, кажучы, што адбылася трагічная падзея, прымяненне сілы недапушчальна.

Ля мікрафона агучваліся патрабаванні генеральнаму пракурору аб узбуджэнні крымінальнай справы, правядзенні расследавання, аб непасрэдным справаздачы перад Вярхоўным Саветам адказных службовых асоб. Вось у гэтай частцы дэпутацкай працы я і браў удзел.

“На ўсведамленне таго, што з Лукашэнкам мы ідзем “не туды”, хапіла прыкладна паўгода“

— Ці змянілася тады ваша стаўленне да Лукашэнкі, якім чынам?

— Маё меркаванне пра Лукашэнку змянілася раней, калі восенню 1994 года з’явіліся газеты з “белымі плямамі“, як пратэст супраць ціску на медыя, якім забаранялі друкаваць антыкарупцыйны даклад, накіраваны супраць Лукашэнкі і некаторых людзей з ягонага атачэння.

У мяне на ўсведамленне таго, што з Лукашэнкам мы ідзем “не туды“, хапіла прыкладна паўгода. Я рабіў спробы супрацьстаяць, прапанаваць нешта іншае, і калі здарылася ўжо адстаўка [Віктара] Ганчара [з пасады віцэ-прэм’ера ў 1994 годзе] і мае намаганні, а я знаходзіўся па-за выканаўчай уладай, не ўвянчаліся поспехам, “белыя плямы“ сталі апошняй кропляй, пасля чаго я канчаткова разарваў нават ускосныя сувязі з Лукашэнкам, якія яшчэ заставаліся пасля выбарчай кампаніі.

Мне хапіла шасці месяцаў. Некаторым жа, як паказвае гісторыя, спатрэбіліся дзесяцігоддзі, каб яны гэта ўсё ўсвядомілі і перайшлі ў апазіцыю. Таму ў той час, пра які мы гаворым, вясной 1995 года, у мяне ўжо быў выразны апазіцыйны настрой супраць Лукашэнкі. Тым больш што абвешчаны рэферэндум ніяк не ўкладваўся ў праграму дэпутата Анатоля Лябедзькі і меркаванага дэпутата на выбарах у Вярхоўны Савет 13-га склікання. Гэта ўсё было не маё, чужое мне.

— Што вы сказалі збітым дэпутатам на першай сустрэчы пасля той ночы, што вам казалі яны? І што б вы ім сказалі цяпер?

— Цяпер мне складана перадаць нейкія канкрэтныя фразы, але гэта была стоадсоткавая салідарнасць з імі і падтрымка праз тыя формы, пра якія я казаў раней: гэта праца ля мікрафона ў зале з улікам таго, што тады вяліся прамыя трансляцыі пасяджэнняў. Я быў перакананы: важна, каб людзі чулі, што адбываецца ў Авальнай зале, чаму нашы калегі галадаюць, да чаго гэта можа прывесці, а таксама чулі патрабаванні прыцягнення да адказнасці тых, хто арганізаваў гэтае збіццё. Не так важна, колькі чалавек збілі, якія былі нанесеныя пашкоджанні. Нават калі гэта былі і драпіны, важна было, каб людзі зразумелі, што ніхто не мае права сілай выносіць народнага выбранніка з Авальнай залы. Гэта месца не для сілавікоў, для сілавых разборак. Так было тады, і такія ж думкі ў мяне сёння.

Можна яшчэ сказаць, што гэтая гісторыя была вельмі драматычнай, але і хуткаплыннай: калі 11 красавіка Вярхоўны Савет яшчэ супраціўляўся і, падтрымаўшы ідэю рэферэндуму, выступіў супраць трох з чатырох прапанаваных да вынясення на яго пытанняў, то ўжо 13 красавіка Лукашэнка пераламаў сітуацыю “праз калена“ — я ўжо тлумачыў, чаму — і вымусіў фактычна большасць дэпутатаў Вярхоўнага Савета падтрымаць рэферэндум ужо з патрэбным яму парадкам дня.