Паступленне і пакаранне. Як улада перашкаджае беларусам вучыцца за мяжой

Апублікавана на адкрытай версіі “Позірку” 27 траўня 2025 года ў 20:55

На мінулым тыдні ў беларускіх школах адзвінелі апошнія званкі. Наступіла пара экзаменаў, а ў пятніцу, 13 чэрвеня, Міністэрства адукацыі рэкамендавала правесці выпускныя вечары. 11-класнікам, якія вырашылі працягнуць адукацыю і паступаць у замежную ВНУ, радзіма не дае засумаваць ужо цяпер: улады і паднявольныя школьныя адміністрацыі рознымі спосабамі спрабуюць перанакіраваць іх у мясцовыя навучальныя ўстановы.

У ВНУ краін Еўрасаюза вучацца тысячы маладых беларусаў. Толькі ў польскіх універсітэтах іх прыкладна 12 тыс. Яшчэ 10 тыс. абралі навучанне ў Расіі.

Наколькі эфектыўная контрпрапаганда ўладаў і агулам наколькі ўгразла школа ў “выхаванні патрыятызму”, пад якім разумеецца адданасць нязменнаму рэжыму? “Позірк” паразмаўляў з педагогамі пра сітуацыю ў сучаснай беларускай школе.

Кубак на англійскай — нагода для істэрыкі

Аляксандра (тут і ніжэй імёны змененыя з меркаванняў бяспекі) працуе педагогам больш за 20 гадоў. Тое, што адбываецца ў школе, яна называе абсурдам. Паводле яе слоў, нарвацца на крытыку начальства — адміністрацыі школы, аддзела адукацыі, ідэолагаў — можна на роўным месцы. Да прыкладу, на дзіцячым мерапрыемстве жанчына-ідэолаг заўважыла кубак з надпісам на англійскай. “І пасля мерапрыемства яна нам зладзіла істэрыку з гэтай нагоды. Маўляў, надпіс быў “на замежнай”, навошта такое дзецям паказваць?” — кажа Аляксандра. Яна прыгадвае, як два гады таму з кабінетаў англійскай мовы прыбралі традыцыйную атрыбутыку, напрыклад плакаты з відамі Лондана.

Пад асаблівым кантролем — выпускныя вечары. Песні для іх і раней цэнзураваліся, іх спіс даводзілася зацвярджаць. “Сёлета ў нашай школе пайшлі яшчэ далей і вырашылі, каб на выпускным не было песень на замежных мовах, толькі на рускай і беларускай. Хіба гэта не абсурд?” — абураецца педагог.

Маці аднаго з выпускнікоў Марыя адзначыла ў размове з “Позіркам”, што класны кіраўнік ужо з лютага настойліва прасіла бацькоў напісаць, куды будуць паступаць іх дзеці. “Я раззлавалася і вырашыла не казаць з прынцыпу. Так, мой сын паступае, прычым не за мяжой, а ў Беларусі, але чаму я павінна даваць справаздачу школе? Ён забярэ атэстат, і яго стасункі са школай будуць завершаныя. Чаму ім так трэба ведаць, куды ён паступае? Тым больш я забабонная і не люблю дзяліцца планамі, каб потым нешта не спраўдзілася”, — кажа суразмоўца.

Педагог Аляксандра пацвярджае: агітацыя на карысць выбару мясцовай ВНУ вядзецца, “але гэта не пагрозы, не ломка праз калена, адгаворваюць вельмі мякка, распавядаюць пра перавагі вучобы ў Беларусі”.

Жахі пра Еўрасаюз

Са слоў суразмоўніцы, старшакласнікам прапаноўвалі паглядзець фільмы, знятыя нядаўна беларускімі прапагандыстамі: “Чужое неба” і “Цяжкасці перакладу”. Першы, які падаецца прапагандай як “фільм-адкрыццё”, закліканы паказаць цяжкую долю беларускіх эмігрантаў, у тым ліку студэнтаў у Польшчы і Літве. Другі дае трыбуну маладым беларусам, якія нібыта засталіся незадаволеныя вучобай за мяжой — у Польшчы, Чэхіі і Літве і вярнуліся дадому.

Гэтыя ж фільмы дэманструюць у ВНУ, праводзяць сустрэчы студэнтаў са стваральнікамі, як гэта было ў красавіку ў Гродзенскім універсітэце імя Янкі Купалы. “Сама карціна паказвае рэальнае жыццё беларусаў, якія з’ехалі пасля падзей 2020 года. У форме маналогу яны распавядаюць, з чым сутыкнуліся за мяжой і чаму вярнуліся ці хочуць вярнуцца дадому. Дакументальны фільм дапамагае моладзі дэталёва разабрацца ў сітуацыі”, — сцвярджаецца ў справаздачы на сайце абласной тэлекампаніі.

Адна са студэнтак, якая прысутнічала на сустрэчы, заявіла, што “фільм досыць складаны” і “складана было яго глядзець”. “Глядзець на сваіх аднагодкаў, якія выбралі зусім іншы бок: яны з’ехалі. І сапраўды складаны для ўспрымання фільм. Застаецца шмат высноў, шмат эмоцый і ты разумееш, што ў кожнага свой шлях. І дакументальны фільм “Чужое неба” паказаў, якія наступствы няправільнага выбару могуць быць”, — ідэалагічна пісьменна выказалася дысцыплінаваная глядачка.

Спасылка на фільмы размешчана на сайтах многіх беларускіх школ.

Паступіў за мяжой — сапсаваў рэйтынг сваёй школе

“Позірк” паразмаўляў таксама з Жаннай, чый сын сёлета скончыў 11-ы клас гімназіі. Там у дзяцей таксама пытаюцца, куды яны будуць паступаць. “Больш за тое, бацькі павінны напісаць для навучальнай установы своеасаблівую справаздачу, дзе дзіця будзе тры летнія месяцы, да верасня”, — падкрэслівае мама юнака.

Паводле яе слоў, дзеці, якія збіраюцца паступаць за мяжой, хаваюць гэта ад адміністрацыі школы: баяцца, што іх не выпусцяць з краіны. “Таму кажуць, што збіраюцца ў БДУ, каб не прыцягваць да сябе ўвагу. Дзеці з класа сына збіраюцца паступаць у Расіі, Японіі, Польшчы, у расійскія ВНУ, якія маюць філіялы ў Беларусі”, — адзначае суразмоўца.

Настаўнікі і кіраўніцтва гімназіі прама не адгаворваюць паступаць у замежныя ВНУ, але распісваюць, што ў Беларусі найлепшая вышэйшая адукацыя, яе ўзровень дагнаў і перагнаў астатнія краіны. “Варта заўважыць, што кіраўніцтва гімназіі знаходзіцца ў “Белай Русі”, — кажа Жанна. Уласна, як раз у гэтым нічога дзіўнага няма: у адукацыі, а тым больш на начальніцкіх пасадах, пакінутыя толькі адфільтраваныя кадры.

“Яшчэ адзін “жалезны” аргумент настаўнікаў і кіраўніцтва: не варта паступаць за мяжой, каб не падстаўляць установу і саміх сябе. Маўляў, сапсуеце гімназіі рэйтынг!” —  абураецца маці выпускніка.

Як зазываюць у “рускі дом”

Педагог Наталля назірае адток моладзі не столькі ў Еўропу, колькі ў Расію. Яна лічыць, што праграмы Рассупрацоўніцтва (Федэральнае агенцтва па справах СНД, суайчыннікаў, якія пражываюць за мяжой, і па міжнародным гуманітарным супрацоўніцтве) актыўна і з “мяккай сілай” працуюць на тое, каб таленавітыя маладыя беларусы вучыліся ў РФ. Паводле слоў Наталлі, актыўна на прыцягненне беларускіх выпускнікоў у Расію працуе, да прыкладу, “Рускі дом у Гомелі”. “Рассупрацоўніцтва праводзіць вельмі шмат алімпіяд, конкурсаў, экскурсій для беларускіх школьнікаў. Возяць у РФ бясплатна, узнагароджваюць пераможцаў алімпіяд і конкурсаў паездкамі ў Крым (анэксаваны ў 2014 годзе. — “Позірк”.). І дзеці ездзяць і цяпер туды, нягледзячы на вайну ва Украіне”, — адзначае педагог.

На сайце “Рускага дома ў Гомелі” можна знайсці шмат адукацыйных праектаў і мерапрыемстваў. Напрыклад, праект “Крок у будучыню з Рускім домам” — гэта серыя адкрытых урокаў з інтэрактыўнымі гульнямі, тэставаннем і заняткамі паводле “Атласа новых прафесій”, распрацаванага ў інавацыйным цэнтры Сколкава. Да ўдзелу запрашаюць вучняў 8-9-х класаў.

На маладых беларусаў распаўсюджваюцца таксама праграмы “Добры дзень, Расія!” і “Новае пакаленне”. Яны “наведваюць буйныя расійскія гарады, знаёмяцца з культурай і гісторыяй краіны, маюць стасункі з людзьмі, удзельнічаюць у міжнародных форумах, канферэнцыях, фестывалях, адукацыйных праектах”.

“Перавага аддаецца самым актыўным хлопцам, якія ўжо праявілі сябе ў вучобе або працы, розных значных мерапрыемствах, алімпіядах або конкурсах. Паездкі праходзяць па праграме” усё ўключана”, — абяцаюць арганізатары. Бонусам ідуць экскурсіі, семінары, канцэрты, фестывалі.

Плюс для беларускіх выпускнікоў пры паступленні ў Расію: туды не патрэбная віза (з еўрапейскімі візамі, нават студэнцкімі, у Беларусі цяпер вельмі складана), няма моўнага бар’ера. Затое ёсць квота на навучанне беларускіх грамадзян за кошт бюджэту. У 2024 годзе яна склала 1,3 тыс. месцаў (без змен у параўнанні з 2023-м). Якія паступілі па квоце маюць права на стыпендыю і інтэрнат.

Больш за тое, у расійскіх ВНУ няма абавязковага размеркавання выпускнікоў.

Простыя рэцэпты ад міністра

Пра адток моладзі за мяжу 17 красавіка выказаўся міністр адукацыі Андрэй Іванец у каментары тэлеканалу “Беларусь 1”. На яго думку, рэцэпт процідзеяння просты: “Сёння мы, вядома, павінны нашым хлопцам, нашым школьнікам, нашым бацькам школьнікаў распавядаць пра дасягненні нашай адукацыі, таму што часцяком мы пра гэта сціпла паводзіць, не гаворым, саромеемся паказаць”.

Таксама міністр лічыць, што ў Еўропе беларусы атрымліваюць няякасную адукацыю. Выпускнікі польскіх ВНУ нібыта вяртаюцца ў Беларусь і хочуць тут пацвердзіць дыплом. Але гэта не заўсёды ў іх атрымоўваецца пасля праверкі універсітэцкіх праграм і колькасці навучальных гадзін. “Адзін з такіх прыёмаў скончыўся тым, што пасля заканчэння польскага ўніверсітэта працэнт аб’ёму засвоенай праграмы па нашай праграме склаў крыху больш чым 50. Мы не можам прызнаць гэта дыпломам аб вышэйшай адукацыі”, — заявіў Іванец.

Паводле яго сцвярджэння, калі спецыялісты пачынаюць тлумачыць маладым людзям і іх бацькам, што няма ніякай прадузятасці, а праводзіцца звычайнае супастаўленне аб’ёму даных, яны пачынаюць інакш глядзець на сістэму адукацыі ў Беларусі.

“Здзяйсняць пастаянны кантроль…”

Аднак у рэкламы “Вучыце беларускае” ёсць істотны, не папраўны пры гэтай уладзе недахоп. А менавіта татальная, кандовая ідэалагізацыя адукацыі, якая і з’яўляецца галоўнай прычынай уцёкаў моладзі з краіны.

“Калі сярод вас дагэтуль працуюць людзі, якія не падзяляюць нашыя падыходы і нашу палітыку, дзяржаўную ідэалогію, калі вы працаўладкоўваеце ўчорашніх хістальнікаў “рэжыму”, то якія высновы я павінен рабіць пра вас? Пытанне для разважання і прыняцця рашэнняў”, — заявіў Аляксандр Лукашэнка ў лютым 2024 года на сустрэчы з членамі Рэспубліканскага савета рэктараў устаноў вышэйшай адукацыі.

“Гэта вашых студэнтаў, адурманеных заходнімі каштоўнасцямі, мы бачылі на плошчах у 2020-м. І многія сэнсы, якія іх вывелі на вуліцу, былі закладзеныя, на жаль, у вашых аўдыторыях”, — звярнуўся прамоўца да рэктараў.

Лукашэнка паскардзіўся, што моладзевыя арганізацыі і ідэолагі ў ВНУ працуюць дрэнна: “Махровы бюракратызм! Усё для адчэпкі: і моладзевыя арганізацыі, і прафсаюзы, і студэнцкія парады, і іншае!” Ён заклікаў БРСМ праводзіць мерапрыемствы “нармальныя, нефармальныя”.

Праз паўгода міністр адукацыі Іванец падпісаў 40-старонкавы інструктыўна-метадычны ліст “Асаблівасці арганізацыі ідэалагічнай і выхаваўчай работы ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі ў 2024/2025 навучальным годзе”. Можа, там улічылі крытыку Лукашэнкі і там ужо няма “махровага бюракратызму” і “ўсяго для адчэпкі”? “Позірк” прааналізаваў дакумент.

Адна з першых задач — “забяспечыць безумоўнае выкананне пастановы калегіі Міністэрства адукацыі аб узаемадзеянні ўстаноў адукацыі з грамадскімі арганізацыямі БРСМ і БРПА”, павысіць якасць ідэалагічнай і выхаваўчай работы з навучэнцамі і працоўнымі калектывамі, надаўшы асаблівую ўвагу фарміраванню дзяржаўнай ідэалогіі.

Настаўнікам рэкамендавалася павысіць інфармаванасць школьнікаў аб рэсурсах “канструктыўнай накіраванасці”, працягнуць працу па “фармаванні паважлівага стаўлення вучняў да дзяржаўнай сімволікі”. З гэтай мэтай неабходна было забяспечыць правядзенне ўрачыстых мерапрыемстваў, лінеек з узняццем (вынасам) дзяржаўнага сцяга, выкананнем гімна, а таксама “здзяйсняць пастаянны кантроль за станам куткоў дзяржаўнай сімволікі ва ўстановах адукацыі”.

Прадпісвалася працягнуць працу “па вывучэнні пытанняў генацыду беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны”.

У школах сфармаваныя “сцягавыя групы”, яны складаюцца з навучэнцаў, якія ўносяць і выносяць дзяржаўны сцяг. У метадычным лісце настаўнікам прапаноўвалася шчыльней заняцца гэтымі групамі, а менавіта “забяспечыць разгляд кандыдатур членаў сцягавай групы на пасяджэнні педагагічнага савета з улікам меркавання навучэнцаў, падрыхтоўку загаду аб складзе сцягавай групы і парадку яе падрыхтоўкі”.

Сцягавая група павінна прыстойна выглядаць, таму настаўнікам належала забяспечыць яе “неабходнай экіпіроўкай: ваеннай формай (параднай формай адзення) пры наяўнасці права яе нашэння або адзеннем дзелавога стылю чорна-белага колеру”. Пры гэтым “выкарыстоўваць шорты, гетры, красоўкі ці іншую спартыўную абутак” — табу.

Увогуле, усё “нармальна і нефармальна”, як і жадаў Лукашэнка.

Гадасці вялікія і маленькія

У 2020 годзе да пратэсту супраць фальсіфікацыі вынікаў галасавання на прэзідэнцкіх выбарах на карысць Лукашэнкі і гвалту ў дачыненні да грамадзян далучыліся студэнты ў асноўным сталічных ВНУ. Калі рэпрэсіі набылі масавы характар, многія маладыя людзі былі вымушаныя з’ехаць за мяжу. У 2022 годзе пачалася поўнамаштабная агрэсія Расіі супраць Украіны, што выклікала яшчэ адну хвалю эміграцыі на фоне чутак пра магчымую мабілізацыю беларусаў на вайну.

Лукашэнка неаднаразова сцвярджаў, што пратэставаць выйшлі маладыя людзі з “прамытымі заходнімі каштоўнасцямі мазгамі”. “Мы прымем меры да тых, хто з’ехаў туды (за мяжу. — “Позірк”.) для навучання, прамывання мазгоў. Я даручыў міністру адукацыі, знаходзяцца самыя жорсткія рашэнні. Калі пайшлі на зачыстку — будзем чысціць усё. ЕГУ скончыў — ну і працуй у Літве. Працуй, мы абыдземся, нічога страшнага”, — пагражаў ён у жніўні 2021 года.

Пазней ён неаднаразова вяртаўся да тэмы. Да слоў дадаліся дзеянні: у краіне сталі масава правяраць і закрываць курсы польскай мовы, школы замежных моў, агулам прыватны сектар дашкольнай и школьнай адукацыі. У адказ беларускія ВНУ былі выключаныя з Балонскага працэсу, еўрапейскія ВНУ спынілі праграмы абмену.

У 2022 годзе ўлады выйшлі з міжурадавага пагаднення з Польшчай аб узаемным прызнанні дыпломаў аб вышэйшай адукацыі і ступеняў у навуцы і мастацтве. Далей — болей. У 2023 годзе была скасаваная адтэрміноўка ад войска для хлопцаў, якія вучыліся за мяжой. Пачалі адсочваць выпускнікоў школ, якія падаваліся на апастыль для паступлення ў замежныя ВНУ, і праводзіць “прафілактычныя мерапрыемствы” з іх бацькамі.

Аднак ні фільмы-страшылкі пра жабрацкае існаванне на Захадзе, ні “планы ідэалагічных мерапрыемстваў” з вынасам-заносам чырвона-зялёнага сцяга пакуль не ўплываюць на статыстыку тых, хто паступае ў ВНУ іншых краін.

Як у іх

Спробы ўтрымаць сваіх абітурыентаў робяцца не толькі ў Беларусі. У Малдове гэтай вясной Міністэрства адукацыі пачало кампанію “Вучыся ў Малдове”. Але метады далёкія ад аўтарытарных. Стаўка на рэкламу: вось 350 млн лееў (1 долар роўны 17,2 лея) інвеставана ва ўніверсітэцкую інфраструктуру, а вось 93 млн лееў пайшло на рамонт студэнцкіх інтэрнатаў; распрацаваныя адукацыйныя праграмы, якія адаптаваныя пад прафесіі будучыні, уключаючы штучны інтэлект, анімацыю, гейм-дызайн, эканаметрыю, фітабіятэхналогіі. Мэта акцыі — каб у 2025 годзе 6 з 10 выпускнікоў выбралі айчынныя ВНУ. Гэта значыць малдаўскія ўлады разумеюць, што моладзь палітыка бізуна не спыніць, але на пернікі могуць адрэагаваць. Гэта і ёсць стварэнне ўмоў для ўсвядомленага (а не “правільнага“) выбару, да якога заклікае выпускнікоў школ дзяржава.