Дзмітрый Кучук: Закладаю на вяртанне ў Беларусь 3–5 гадоў

Старшыня ліквідаванай уладамі Беларускай партыі “Зялёныя” Дзмітрый Кучук з шасці год пазбаўлення волі адбыў паўтара, калі патрапіў у спіс 52 вызваленых 11 верасня з дапамогай ЗША вязняў. За гэты час былі галадоўкі, сем месяцаў у ШІЗА і “нізкі статус”, які, як ён кажа, яму прызначылі на замову калоніі.

Кучука затрымалі 16 лютага 2024 года, калі ён вырашыў ускласці кветкі да амбасады РФ у Мінску ў дзень смерці расійскага палітыка Аляксея Навальнага. Актывіст да апошняга заставаўся ў Беларусі. Калі надзеі на легальную партыйную дзейнасць фактычна ўжо не было, спрабаваў браць удзел у парламенцкіх выбарах. Кандыдатам яго не зарэгістравалі.

“Позірк” паразмаўляў з Дзмітрыем Кучуком пра час за кратамі, пра самае страшнае, пра вызваленне, пра Алеся Бяляцкага, з якім адбываў пакаранне, і Мікалая Статкевіча, які абраў Радзіму, а не свабоду.

“Крыміналка?” — “Ну, так”

— Як адбывалася затрыманне, бо фактычна пра ваш лёс ад таго моманту нічога не было вядома? Вы пайшлі да амбасады Расіі ўскладаць кветкі з нагоды смерці Навальнага.

— Я купіў кветкі — бел-чырвона-белыя ружачкі. Партрэт Навальнага раздрукаваў, уставіў у рамачку, каб аддаць належнае палітыку, які памёр у турме. Вось зараз высветлілася, што ён увогуле быў атручаны. І ён прыкладна майго ўзросту, быў найбольш раскручаным апазіцыйным палітыкам у Расіі. І ён быў бадай апошняй надзеяй на нейкія змены, таму мне здавалася, што вельмі важна ўшанаваць ягоную памяць. А далей было РУУС. Думаў, будзе 15 сутак, але далі 30, таму што аформілі два парушэнні: непадпарадкаванне, якога не было, і нібыта парушэнне парадку пікетавання.

Мяне павінны былі адпраўляць адбываць “суткі” ў Магілёў. Але ноч перад этапам я правёў у іншай камеры. Называюць маё прозвішча: “Выходзь!” Бяруць тэчку з маімі дакументамі, кажуць: “У іншую камеру яго!” Міліцыянт, які перадаваў дакументы, кажа: “КДБ там нешта спытаў”.

Потым прыходзіць чалавек, размаўляе са мной, пасля паказвае фатаграфіі, я так разумею, з нейкага РУУС. Я ў яго ў канцы спытаў: “Крыміналка?” Ён кажа: “Ну, так”. Ну, і ўсё.

Як адседзеў 30 сутак, перавялі на Валадарку (СІЗА МУС на вул. Валадарскага ў Мінску, цяпер пераведзена ў Калядзічы. — “Позірк”.), і там ужо следчы па крымінальных справах. За 2020 год выставілі 342-гі артыкул [Крымінальнага кодэкса] — “удзел у дзеяннях, якія груба парушаюць грамадскі парадак”.

У мяне на тэлефоне не было ніякіх фатаграфій, ён быў ачышчаны. Але ў нас была сябра партыі, а ў яе — планшэт, куды яна збірала фотаздымкі. Яна даўно ў апазіцыі, з пачатку 90-х. Ёй падабалася рабіць фота для гісторыі, пачынаючы з Зянона Пазьняка. У яе быў ператрус, і гэты планшэт забралі. Там былі фотаздымкі мяне з 20-га года.

Мне інкрымінавалі толькі адзін марш. Яны глядзяць лакацыю, куды ты перамяшчаўся, доказная база была сабраная. Гэта была агульная справа па масавых мерапрыемствах. Следчы у нейкі момант сказаў: “Будзем закрываць справу”. 2 траўня, па-мойму.

Я так падумаў: “Паўтара года максімум, а можа быць, і “хімія” (абмежаванне волі. — “Позірк”.). Перавялі мяне ў Калядзічы. Праз нейкі час прыходзіць следчы і паказвае дакументы на узбуджэнне справы па артыкуле 361, ён больш цяжкі — нанясенне шкоды нацыянальнай бяспецы. Бяруць 17 публікацый з тэлефона, з маіх і партыйных акаўнтаў. Таксама з “Аднакласнікаў”, якія я не вёў, і спрабуюць зляпіць нейкую крыміналку.

Увесь гэты час я знаходзіўся ў Калядзічах. Далей суд, Магілёў, Горкі. А пасля памілаванне.

“Яны баяцца інфармацыйнай агалоскі”

— Як адбываўся суд? Ці былі хоць умоўныя прыкметы законнасці?

— Пракурор ставіў мне пытанні, я адказваў. Суддзя адразу заявіў, што тлумачыць нельга, трэба казаць “так”, “не”. То бок прызнаеш ці не прызнаеш.

У нас была партыйная заява пра вайну. Там у канцы было: “Мы асуджаем вайну. Дыктатары нясуць за гэта адказнасць”. Пракурор пытаецца: “Хто такія дыктатары? Каго вы мелі на ўвазе?” Я кажу: “Аляксандра Лукашэнку і Уладзіміра Пуціна. Лукашэнка і сам сябе так называе”. Пракурор кажа: “Ён жа сябе жартам называе”.

Яшчэ былі ў справе жоўтыя камізэлькі. Калісьці, можа, у 2018 годзе, мы паехалі з Барысавым (кіраўнік ліквідаванай партыі БСДП (Грамада) Ігар Барысаў. — “Позірк”.) у мястэчка Парыж (Пастаўскі раён Віцебскай вобласці. — “Позірк”.), там зрабілі сэлфі. Гэтыя фатаграфіі даўно віселі ў сацсетках і нікому не перашкаджалі. Пракурор пытаецца: “Чаму у вас фатаграфіі з жоўтымі камізэлькамі?”

Я кажу: “А што тут такога? Мы паехалі, зрабілі сэлфі. Ніякай шкоды, сэлфі і сэлфі”. Дык ён кажа: “Вы хочаце, як у Парыжы?” — “Ды не хачу я, людзі выходзяць за сацыяльныя правы” (гаворка ішла аб пратэстным Руху жоўтых камізэлек, які ўзнік у Францыі напрыканцы 2018 года. — “Позірк”.).

Такога трызнення хапала, гэта было ідыятычна, гэта быў нонсэнс. Але трэба разумець, што яны баяцца інфармацыйнай агалоскі. То бок, калі ты нешта публікуеш, фармуеш грамадскае меркаванне — а гэтым і павінна займацца палітычная партыя, і мы былі зарэгістраванай палітычнай партыяй — ты, як высвятляецца, шкодзіш нацыянальнай бяспецы.

У іх ёсць гэты крымінальны артыкул, ёсць нейкі эксперт МУС, які бярэ за гэта грошы і піша паводле шаблона гэтыя ўсе абвінавачанні, проста мяняючы прозвішчы. Віну ніхто не прызнае, але нават калі і прызнаеш — няважна. Вось і шэсць гадоў прылятае за 17 публікацый. А як можна за лайкі даваць тры гады? Трызненне.

“Палітычныя апошнім часам заязджаюць па другім, трэцім коле”

— Якія ўмовы ў турме, як там утрымліваюць палітычных?

— Палітычныя заўсёды адрозніваліся ад крымінальнікаў, да іх іншае стаўленне. Для злодзеяў, наркаманаў, забойцаў, у якіх па некалькі судзімасцяў, напэўна, свабода не з’яўляецца такой каштоўнасцю. А ёсць маладыя людзі, якія трапілі за 2020 год, яны трымаюцца адасоблена, таму што мець стасункі з людзьмі з крымінальным мінулым ніякага задавальнення не дастаўляе. І гэта раздражняе людзей, якія жывуць гэтым крымінальным жыццём. То бок палітычныя ў калоніі, як белыя вароны, якія разважаюць пра 37-ы год, вайну, чытаюць Салжаніцына.

І палітычных вельмі шмат становіцца, апошнім часам яны заязджаюць па другім, па трэцім коле. Нехта вызваляецца, застаецца ў Беларусі, дзесьці апублікаваў даведку пра вызваленне, напісаў нейкі каментар — бо яшчэ не разумееш рэчаіснасць на свабодзе, табе здаецца, што цяпер яшчэ 20-ы, 21-ы год — і паехаў па-новай. Я сустракаў такога чалавека.

Тых, хто за краты патрапіў за “лайкі”, хто не з’яўляецца сур’ёзнай пагрозай, зараз трошкі меней прэсуюць, а ў 20-м годзе ўвогуле быў трэш. А да лідараў, да тых, хто супраціўляецца, больш жорсткае стаўленне. Гэта вызначае сама адміністрацыя. Гэта ўсё працуе паводле нейкіх схем, у якіх ёсць ГУБАЗіК [МУС], ёсць камітэт [дзяржаўнай бяспекі], ёсць замова на кагосьці.

Канвеер не спыняецца. У дзень, калі нас вызвалілі і дэпартавалі, “Вясна” прызнала палітзняволенымі 17 чалавек.

— У вас была паўторная адсідка. Першая, трэба разумець, была крымінальная. Якую розніцу вы пабачыли у стаўленні да людзей за кратамі тады і цяпер?

— Канешне, розніца ёсць. Але я тады мне было 25 гадоў. У мяне было ІП, і атрымалася эканамічная справа, бо я не даў рады кіраўніцтву. У нас была металаапрацоўка, мы ўзялі аванс. Агульная праблема там была 700 долараў, на сем чалавек і пару арганізацый. Дэфолт 1998 года паўплываў таксама. Так я трапіў у турму.

Тады палітычныя увогуле незаўважныя былі, і ўвогуле было крышку па-іншаму. Я больш працаваў там на прамзоне, быў брыгадзірам. Не было такога напружання. Скажам, пэўнае стаўленне было да людзей, якія падтрымліваюць пэўныя традыцыі, а ўсё астатняе — не. Але я ўжо, шчыра кажучы, ужо не памятаю. Зараз я прасядзеў сем месяцаў у закрытым ШІЗА, а да гэтага ніколі там не быў.

Тады я правёў у калоніі два гады і два месяцы, а цяпер — фактычна год і шэсць. Здарылася памілаванне, таму я лічу, што мне вельмі пашанцавала.

“Хацелася проста выйсці на вуліцу”

— Дзе было больш складана, у турме ці калоніі?

— Найбольш складана было ў калоніі ў Горках. Калядзічы — гэта новая турма. Там у кожнай камеры тэлевізар, дворыкі на даху, прадолы (калідоры. — “Позірк”.) вялікія, харчаванне адносна нармальнае, усё новае, санвузлы зачыняюцца. Проста нармальна.

Зразумела, што Жодзіна, Валадарка, Магілёў — старыя турмы. А турма ёсць турма, закрытая. Былі ў мяне ілюзіі, хацелася выйсці на вуліцу проста.

Мяне папярэджвалі, што палітычным будзе складана, але нібыта трошкі ўжо адпускаюць гайкі. Я ехаў з такой надзеяй, але не думаў, што так будзе складана, і разумеў, што, напэўна, усё ж такі гэта нездарма, была пэўная замова.

— За што вы трапілі ў ШІЗА, якая афіцыйная фармулёўка?

— Калі прыязджаеш у карантын, адміністрацыі трэба прысвоіць табе статус “злосніка”. У цябе тады змяншаецца колькасць перадач. Ты нібыта нічога не робіш, паводзіш сябе спакойна, але трэба прыляпіць нейкае парушэнне. Мне сказалі: “Ідзі прыбірай гэты рукамыйнік”.

Але паводле, скажам, законаў крымінальнага свету рукамыйнік прыбіраць нельга, інакш атрымаеш “нізкі статус”. Адпаведна адмаўляешся, бо разумееш, што табе трэба ўладкоўваць тут сваё жыццё на працягу бліжэйшых гадоў. Вось і парушэнне табе — калі адмова, “едзеш” у ШІЗА на сем сутак. У спецыяльную камеру, дзе знаходзяцца толькі людзі, якія ў карантыне.

“За табой шлейф ЛГБТ-супольнасці”

— Вы адмовіліся мыць гэты рукамыйнік, але, як раней згадвалі, усё ж мелі “нізкі статус”. Як гэта атрымалася?

— Статус у маім выпадку — гэта была замова. Чаму замова? Таму што, калі я трапіў у атрад, быў у нармальным статусе. Спачатку была размова з серыі “прыехаў чалавек, давай знаёміцца”. А пасля ўвечары пасля промкі (прамзоны. — “Позірк”.), калі я схадзіў у душ, крымінальнік пачынае пытацца: а чым займалася партыя? Я кажу: удзельнічала ў выбарах, там яшчэ штосьці.

Якая справа чалавеку, які сядзіць у турме, да партый? Адкуль чалавек, які сядзіць усё жыццё ў турме, у якога няма ні тэлефона, ні гугла — нічога, пачынае пытацца пра нейкія рэчы? А далей ён кажа: “За табой шлейф ЛГБТ-супольнасці”.

А яшчэ два чалавекі чапляюцца за фразу “круглы стол”. Яны думалі, што круглы стол — гэта пра форму стала. А як разжаваць чалавеку, які сядзіць у турме, што гэта проста мерапрыемства? Кажу: “Круглы стол — гэта проста канферэнцыя”.

Я сказаў: “Праводзім круглыя сталы, канферэнцыі партыі”. “А вы тыпу абмяркоўваеце тэму ЛГБТ, ці на гэтых на літару “п”?” — пытаюцца. “Памятаю, было нейкае мерапрыемства, дзе нейкі эксперт нешта расказваў на гэтую тэму, рабіў даклад, што ёсць праблемы зняволеных”. — “Ты сядзеў за адным сталом з гэтым чалавекам!” — “Дык у яго на ілбе не напісана, што ён гей ці яшчэ што. Адкуль вы ведаеце? Можа, звычайны мужык”. — “Ну, усё, ты сядзеў з п******м, ты гэта самае!”

[Чалавек] збірае атрад, людзі глядзяць тэлевізар. “Вось гэты Кучук тыпу з нізкім статусам”, — кажа.

“Мужыкі, вы што, што за бязмежжа? Тым больш гэта на волі, не касяк у турме”. Нікога не хвалюе, але ўсё, ты за гэта адказваеш. Табе адразу мяняюць спальнае месца. Я з гэтым не згаджаюся, і мяне адпраўляюць у ШІЗА.

Потым пускаюць чуткі, што я ЛГБТ-супольнасць узначальваў, а не партыю, што я гей, ствараюць такую інфармацыйную плынь, ад якой складана адмыцца. Усё ж гэта, скажам, мужыкі без адукацыі, п’яніцы, наркаманы, газет не чытаюць. Ты трапляеш у такую сітуацыю, што ніхто табе гэты статус потым не здыме.

І ў іншай калоніі можа быць тое ж самае, таму што ходзяць лісты.

— Раней “нізкі статус” прызначалі крымінальнікі, але цяпер, трэба разумець, гэтым займаецца адміністрацыя?

— Гэта для таго, каб стварыць дрэнныя ўмовы. Для гэтага ва ўсіх калоніях ёсць з боку адміністрацыі людзі, якія супрацоўнічаюць з крымінальнымі аўтарытэтамі. Падобныя рэчы робяцца паводле пэўных замоў, асабліва палітычных.

Гэта сур’ёзны ціск для таго, каб цябе прынізіць, зняважыць, растаптаць.

“Людзі з “нізкім статусам” робяць найбольш брудную працу”

— Што такое “нізкі статус” на практыцы?

— Першае, ты не можаш даваць нічога нікому. То бок мужык, калі ўзяў ад цябе нешта, адразу аўтаматычна атрымае “нізкі статус”. Ты можаш браць, але не можаш даваць.

Для людзей з “нізкім статусам” ёсць пэўныя сталы, ты мусіш прымаць ежу ў пэўным месцы. І там ёсць сталы, дзе сядзяць менавіта палітычныя. У нас, калі мы трапілі ў ШІЗА КДБ, такіх было 13 чалавек з “нізкім статусам”, яны елі асобна. Там усім пофіг. А некаторым нават было прасцей мець “нізкі статус” — менш чапалі.

Гэты статус маюць пацвердзіць, выдаць кружку, лыжку. Гэта складана тлумачыць тут, на волі, але, калі ты там жывеш паводле гэтых законаў, усё гэта выдатна разумееш.

Людзі з “нізкім статусам” робяць найбольш брудную працу ў турме. То бок, чысцяць прыбіральні. Але не ўсе. У гэтай іерархіі ёсць таксама тыя, хто згаджаецца, і тыя, хто не.

За кратамі ёсць людзі, якія сочаць за людзьмі з інваліднасцю. Таму што зразумела, што чалавек можа там, скажам, ну, абкакацца, абмачыцца, яны прыбіраюць. Яны бяруць бялізну іншым.

Ёсць людзі з “паніжаным нізкім статусам”, гэта тыя, хто, як гэта сказаць культурна, але насамрэч, можа быць, геі. Гэта ёсць у турме, таму што там мужыкі, якім па 18 гадоў далі і ў якіх няма жанчын. Ёсць маладыя хлопцы, у якіх сексуальнае напружанне. Гэта ўсё існуе. Гэтыя людзі надаюць паслугі сексуальнага характару за пэўнае ўзнагароджанне альбо там паміж сабой штосьці робяць. Гэта ніжэйшая частка, у іх ёсць пэўныя жаночыя імёны або “паганялы”.

— Што было найбольш страшнае за кратамі?

— Мне часта ставяць такое пытанне, але я не ведаю. Страчаны час — вось гэта страшна. Хацелася працаваць. Ну, і ціск. Ад яго ты амаль вар’яцееш. З часам звыкаешся, зараз гэта ўжо забываецца.

Галадоўка была страшная для здароўя, таму што я не ведаў, чым гэта скончыцца: не разумееш, як гэта адаб’ецца на арганізме, таму што ёсць і сур’ёзныя, смяротныя наступствы.

Думаў, што, напэўна, маму не ўбачу. Ёй ужо 76 гадоў. Перажываў, што пазбавілі ўсіх спатканняў, лісты не даходзілі. Думаў, што не ўбачу родных.

Турма — страшнае месца. Шмат хто не разумее. Гэта не санаторый з пункту гледжання здароўя, стаўлення, усё вельмі сур’ёзна.

“Галадоўкай пратэставаў супраць “нізкага статусу”

— Чаму давялося галадаць, і як гэта адбываецца за кратамі?

— Галадоўку трэба аб’яўляць. Я прыкладна гэта сабе ўяўляў, калі сачыў за навінамі. Многія ў калоніях аб’яўляюць галадоўку для прыцягнення ўвагі, каб вырашыць нейкую праблему.

Калі не прымаеш ежу, то павінен зрабіць так, каб ежа не трапіла ў камеру, і абвясціць патрабаванні.

У маім выпадку галадоўкі былі прынцыповым рашэннем. Па-першае, я пратэставаў супраць таго, што атрымаў “нізкі статус”. У мяне была надзея, што гэта можа вырашыцца. Праз два дні мне сказалі, што праз невялікі час [статус] скасуюць. Я выйшаў [з галадоўкі] і вярнуўся другі раз, калі зразумеў, што мяне проста падманулі.

Тады ўжо я сеў на галадоўку, вырашыўшы, што ўсё, буду да пераможнага канца. Заявіў: галадоўка, адмова ад ежы, патрабую адваката. Важна ставіць рэальныя патрабаванні, якія можа выканаць адміністрацыя. І калі гэта адбываецца, ты адпаведна павінны здаць назад.

Сем дзён быў на галадоўцы, і потым ужо шчасце — кропельніца і ўсё астатняе, таму што гэта фактычна давядзенне свайго арганізма да крытычнага моманту.

Галадоўка за кратамі — гэта не тое ж, калі многія, дапусцім, рэжуць сабе вены ці [лезуць] у пятлю. Гэта такі перыяд, калі ты супраціўляешся і даводзіш, што, пакуль твае патрабаванні не вырашаюцца, гэта з’яўляецца крытычнай магчымасцю ўплываць на адміністрацыю. Бо ты дзейнічаеш, а той бок павінны рэагаваць: урачы кантралююць, гэта дзесьці фіксуецца, паведамляюць адміністрацыі.

Пасля галадоўка была з-за масла. Па сутнасці, не праз тое, колькі гэтага масла, а праз стаўленне, правакаванне. Пытанне было: чаму ў ШІЗА не даюць масла, а ў жылой зоне даюць, хоць сядзяць адныя і тыя ж людзі? Кіраўніцтва прынесла мне раздрукоўкі накладных і меню і з дапамогай іх даводзіла, што ў рацыёне тых, хто ў ШІЗА, масла няма, але ежа для зняволеных там па-іншаму гатуецца, асобна ад жылой зоны. Сказалі, што больш прадуктаў і нормы па харчаванні. Не ведаю, з чым гэта звязана. Давялі мне, што я не меў рацыю з гэтым маслам.

Апошняя, чацвёртая галадоўка была, калі мне трэба было вырашыць бытавыя праблемы. Праз статус я не мог браць кашу, лыжкі, ваду, таму я хацеў купіць пластыкавыя, каб не есці з мечанага посуду для людзей з “нізкім статусам”.

Гэта было лета, у канцы я пачаў больш піць вады, есці, мацавацца. Але нейкі час, па-мойму, тры ці пяць дзён, гэта была поўная галадоўка, але не сухая, я піў ваду.

— Ці былі выкананыя нейкія патрабаванні падчас галадовак?

— Статус не змянілі, але крыху зніжаўся ціск. І мне важна было перш за ўсё заваяваць давер і павагу з боку зняволеных, каб яны разумелі, што я змагаюся, што я мужык. І ў рэшце рэшт гэта ўсё паўплывала. Людзі, міліцыянеры, якія ў ШІЗА працавалі, таксама часам разумелі і потым больш кашы клалі. Гэта такі знак павагі, нейкай салідарнасці, таму што сапраўды вага у мяне вельмі знізілася. То бок пэўны эфект галадоўкі мелі.

Магчыма, я трапіў у спіс вызваленных з прычыны таго, што не проста заехаў у калонію як старшыня партыі, а як чалавек, які прыцягвае пэўную ўвагу, ставіць на вушы турму. І я не разумеў, што адбываецца на волі, думаў, можа, усе на мяне забыліся, але ўнутры турма на вушах стаяла. Для адміністрацыі гэта некамфортна, таму што яна баялася розгаласу.

І галадоўкі заўсёды пад кантролем не толькі ўстановы, але і дэпартамента [выканання пакаранняў]. Тым больш я быў у статусе палітвязня. Я ведаў пра гэта, але не ведаў, што я “тэрарыст”.

— Колькі часу правялі ў ШІЗА?

— Фактычна сем месяцаў. Ён у закрытым памяшканні ў Горках. Дзевяць метраў квадратных, халодна, без матраца. А да гэтага фактычна дзевяць месяцаў быў таксама ў закрытым памяшканні. Я фактычна толькі паўтара тыдня хадзіў па жылой зоне, дзе паветра.

Галадаў агулам 15 дзён. Самыя страшныя былі сем дзён, калі была цалкам сухая галадоўка.

Ну і адзіночка. Гэта таксама катаванне. Гэта складана.

— Як перажывалі той час? Чым займаліся?

— Там усё паводле раскладу. Устаеш у 5 раніцы, забіраюць матрац. Потым прывозяць кашу — сняданак. У 7 пачынаецца праверка, фактычна гадзіна. Праз паўгадзіны ідзеш на шпацыр, на яго паўгадзіны.

Потым можаш крыху падрамаць. Пасля могуць праводзіцца следчыя дзеянні, яшчэ штосьці, калі рыхтуюць 411-ы (артыкул КК пра злоснае непарадкаванне адміністрацыі калоніі. — “Позірк”.). У асноўным усе ці дрэмлюць, ці нічога не робяць, хтосьці кнігу чытае. У 11 прыходзяць медыкі, яны ходзяць там паўгадзіны, а з 11:30 паўгадзіны раздаюць пайку на абед.

Ясі, збіраеш посуд. Зноў вольны час. Калі ў адзіночцы, можна зноў кніжку пачытаць, некаторыя спяць на падлозе. Дзесьці з трох гадзін пачынаецца вячэра, хвілін 40-50, пакуль раздаюць. Ты чуеш усе гэтыя размовы, чакаеш, калі твая чарга дойдзе.

Потым лячэнне, у 5 гадзін. І тады пачынаецца лазня, у душ водзяць. Адпаведна самае цяжкае перад сном. У 20 гадзін пачынаюць раздаваць матрацы, а ў 21 — адбой. Калі табе прынеслі матрац, можаш ужо заснуць.

І так кожны дзень.

“Па радыё ставілі навіны пра Трампа”

— Ці адчулі змену стаўлення, калі набліжаўся час вызвалення, ці гэта было нечакана?

— Было радыё у ШІЗО. Ставілі навіны пра Трампа, пра размовы, з “Пула першага” (неафіцыйны тэлеграм-канал прэс-службы Лукашэнкі. — “Позірк”.) пра вызваленні, дамоўленасці. Я, аналізуючы гэтую інфармацыю, разумеў: штосьці адбываецца, нейкі незразумелы рух пачаўся. Калі даўно ў палітыцы, ты ведаеш, што будуць адпускаць менавіта паводле палітычнага, а не крымінальнага кодэкса.

Ну і пашпарт. У мяне яго не было, а перад тым прыйшоў чалавек і спытаў: “Дзе твой пашпарт?” У калоніі заўсёды пытаюцца пашпарт, калі рыхтуюць дакументы на вызваленне. Зразумела, што ў мяне чатыры гады, якое вызваленне. Але кажуць: “Пішы заяву, і табе могуць выдаць новы пашпарт”.

І інфармацыю запускаюць: “Яго памілуюць”. Паміж сабой размаўляюць.

Пасля было чаканне колькі тыдняў, ўсё зацягвалася. І неяк  зусім нечакана, адкрываюць камеру: “Усё, паехалі!”

Я проста быў у шоку. Думаў, што будзе і Алесь Бяляцкі. Я ведаў, што ён са мной у калоніі, слухаў іх перамовы па рацыі і разумеў, што ён яшчэ застаецца. Сам ён, хутчэй за ўсё, даведаўся, што я з’ехаў, даняслі інфармацыю. Там ёсць іншыя магчымасці камунікацыі, і ён казаў, што нас адпусцяць.

— Вы маглі нейкім чынам перамаўляцца там з Бяляцкім?

— Так, але я не хацеў. Бо для мяне ён з’яўляецца нацыянальным беларускім здабыткам. Я знаходзіўся там у ШІЗА, а ён — у жылой зоне. Мне прапаноўвалі напісаць яму нататку, і чалавек перадаў бы. Чалавек перадасць, але прачытае аператыўнік. Дык навошта мне праблемы і праблемы для Алеся? Калі б я ўжо ў іншую калонію паехаў, я б папрасіў чалавека на словах перадаць падзяку.

Я не праяўляў да яго публічнай цікаўнасці, каб не было пастак. Думаю, што ў турме ўсе ведаюць, што ён нобелеўскі лаўрэат. Прынамсі, бачыў па стаўленні да яго з боку зняволеных, яны часта кажуць, што для іх гэта таксама з’яўляецца вялікім паказчыкам.

“У палітыцы адкрылася акно магчымасцяў”

— Ці было нешта добрае за час гэтай адсідкі?

— Мне было цікава будаваць планы на бізнес і палітыку, калі вызвалюся. Я думаў пра нішы, напрамкі, але ўнутры Беларусі. Але ўнутры не атрымліваецца, таму буду рабіць бізнес ужо ў Еўрасаюзе.

А ў палітыцы адкрылася акно магчымасцяў. Я вярнуўся фактычна да 2020 года, калі можна каментаваць, цябе запрашаюць на мерапрыемствы, ты можаш падарожнічаць, сустракацца. Я вярнуўся ў палітычную дзейнасць, гэта вельмі пазітыўна. Калі б Лукашэнкі не стала, пачаў бы дзейнасць унутры Беларусі, але цяпер раблю гэта ў Літве.

Калісьці я гэтага не хацеў, усё ж такі звязваў сваю будучыню з Радзімай. Але цяпер я з гэтым жыву і далей — толькі план на будучыню. Пра гэта я думаў, пра гэта марыў, не буду хаваць. І гэта надавала сілы.

Сям’я таксама падтрымлівала, у мяне былі фотаздымкі ўнучкі. Калі я вызваліўся, думаю, яна спачатку спалохалася. Нейкі там худы дзядуля. Але я думаю, што мы знойдзем агульную мову і будзе ўсё нармальна.

— Ці былі нейкія людзі ўнутры, якім вы ўдзячныя за нешта?

— Алесь Бяляцкі, які мяне падтрымаў і сказаў: “Галоўнае — здароўе”. Гэта дало сілы. Была салідарнасць ад людзей, “мужыкоў” (звычайныя зняволеныя. — “Позірк”.) ці палітычных, я не ведаю. Напрыклад, прынеслі мне шнуркі, таму што там цяжкія чаравікі, мне складана было хадзіць, апухлі ногі.

Потым, калі пасля галадоўкі я крыху пачынаў есці, прынеслі хлеб, сала і агурок. Проста прынеслі і паклалі. Я не ведаю, ад каго гэта.

Паводле крымінальных правілаў, калі едзеш у ШІЗА, табе даюць цыгарэты, чай. Я не курыў, мне далі булачку, хлеб, чай. Гэта прызнанне гэтых усіх момантаў.

Былі таксама людзі, якія са мной размаўлялі, маральна падтрымлівалі.

Быў баландзёр ШІЗА. Калі заставалася каша, ён накладваў мне вышэй за норму. Я яму ўдзячны. Гэта было ягонае рашэнне, а мне было прыемна. Былі міліцыянеры, якія выконваюць сваю працу, але часам пажартуюць, часам станок для галення дадуць, туалетную паперу. Па дробязях. З аднаго боку, ты да іх дрэнна ставішся, з іншага, у іх там свая праца, а ты зняволены, але яны цябе проста не правакуюць, і там гэта ўжо выдатна.

Быў атраднік, малады афіцэр, ён усё выдатна разумеў. Гэта было бачна ў ягоных гутарках. Ён падарыў мне ручку, якой у мяне не было, сказаў: “Не трэба вяртаць”.

Такія маленькія дробязі, але ў турме гэта вельмі важна.

Было вельмі шмат палітычных. Можа быць, яны ўжо вызваліліся. Яны, хоць і не маглі нічога казаць, але ў вачах была падтрымка. Таму так, салідарнасць існавала, асабліва па палітыцы.

“Правільна, што ўшанаваў Навальнага”

— Вы самі змяніліся за гэты час?

— Напэўна, фізічна. Крыху аднаўляюся. Мне патрэбная была перазагрузка. Праца не прыносіла ўжо такога задавальнення, не было выклікаў. Турма дала магчымасць усё пераасэнсаваць. І цяпер для мяне гэта новы выклік у жыцці. Яшчэ і ўзрост такі (51 год. — “Позірк”.). Змяніўся, напэўна, схуднеў.

Каштоўнасці, што былі, засталіся. Імкнуся, каб жаргону менш было. Далей я хачу проста рабіць працу, зарабляць на жыццё, займацца бізнесам, палітыкай, каб вярнуцца ў Беларусь і на радзіме карыстацца досведам, атрыманым у Еўропе.

Я для сябе вырашыў, што нічога карэнным чынам не змянілася. Проста больш свабодна пачуваюся, ёсць вялікае-вялікае жаданне працаваць і чагосьці дамагацца.

— Пра што шкадуеце?

— Усё было. Шмат думаў, ці правільна, што пайшоў ушанаваць Навальнага, з чаго і пачалася крымінальная справа. Прыйшоў да высновы, што правільна.

Я заставаўся ў Беларусі, калі многія з’ехалі. Гэта была вялікая рызыка. І шмат хто пытаўся, чаму “гэтага” не пасадзілі, хоць мы нічога не рабілі.

“На якім этапе нас памілавалі, мы не ведалі”

— Як адбывалася вызваленне? Вось выклікалі з камеры, сказалі з рэчамі на выхад. Далей?

— З турмы да КДБ ўсе у асноўным ехалі ў легкавых машынах, не танаваных. Тры канваіры: адзін за рулём, адзін наперадзе, адзін на тваім сядзенні. Павінна была быць апушчаная галава, у мяне была і ва ўсіх шапка на галаве. Калі крыху падымаеш галаву, табе канваір кажа апусціць.

Пасля КДБ, калі везлі на мяжу, у нас быў мікрааўтобус на 13 мужчын і тры жанчыны. Там сядзенне было большае: сядзіш адзін на сядзенні, побач супрацоўнік ці канваір. Па-мойму, казалі з “Альфы”. У цябе галава таксама павінна была быць апушчаная, але чым бліжэй да мяжы — а фіранкі задзёрнутыя — тым больш ты мог падымаць галаву. Канваір у асноўным сядзіць у тэлефоне і не звяртае ўвагі.

Потым перавялі ў вялікія аўтобусы. Там ўжо можна было сядзець нармальна. Там усяго было толькі два канваіры, вокны адкрытыя.

На якім этапе нас памілавалі, мы ўвогуле не ведалі.

— Прашэнне ці нейкія іншыя паперкі патрабаваліся?

— Ніхто нічога не патрабаваў. Цябе выдзіраюць, і ніякіх дакументаў. У нас жа пашпартоў няма. Вось, напрыклад, у мяне пашпарта няма, толькі раздрукоўка, якую гэтыя, я так разумею, супрацоўнікі КДБ перадалі — бо мы іх у руках не трымалі — перадалі праз дыпламатаў, напэўна, літоўскім памежнікам.

Ніякіх памілаванняў там ніхто не пісаў. У турме, з кім я меў зносіны, да іх загадзя прыязджалі пракуроры, прасілі напісаць прашэнне, яшчэ штосьці. Але гэта іншая праграма. Нас вызваляў Трамп. Нам не трэба было пісаць распіскі і г.д. Людзі, якіх памілуюць і якія застаюцца ў Беларусі, ідуць праз гэтыя камісіі па “экстрэмісцкіх” справах, вось там трэба прызнаць віну. Я, магчыма б, таксама пісаў, бо не ведаю, ці працавала б гэтая камісія далей, і тады трэба было б прымаць на сябе дадатковыя абавязкі.

— Як вас афармлялі на мяжы без пашпартоў? Як літоўцы прапускалі?

— На нашым баку ніяк не афармлялі. Я першы раз так ехаў. У аўтобус, як шлагбаум падымаецца, звычайна заходзіць памежнік, пералічвае пасажыраў. Тут ніхто не заходзіў. Шлагбаум адкрываецца, едзеш па правым баку, дзе машыны, заязджаеш, праязджаеш прама да другога шлагбаума на выезд з Беларусі. Ніхто не заходзіць, ніхто не правярае. Адкрываецца шлагбаум на нейтралцы. Статкевіч затармазіў рушняк крыху, на гадзіну, мы стаялі, рух перакрылі. Потым адкрываецца літоўскі шлагбаум, усё.

І тут нам кажуць: трэба аформіць дакументы. Нас падымаюць у пэўны пакой, тлумачаць, пішам заявы на візы на 15 дзён. У кагосьці ёсць пашпарты, у кагосьці проста паперка. Гэта доўгая працэдура.

Мы кажам: “Вы ж разумееце, мы ехалі не з дома, з сапраўднай турмы, у нас рэчы турэмныя”. У мяне тут у сумцы целагрэйка, роба, не зусім чыстыя асабістыя рэчы. Мы пераапрануліся, бо нам сказалі супрацоўнікі КДБ: “Апраніце чыстае, у каго ёсць”. Мы спачатку былі ў робах, але на мяжу неяк не вельмі. Думалі, можа, нас у кіно будуць здымаць. Ніхто ж не ведаў, што адбываецца.

Шэнгенскую візу прама на асобную паперку паставілі. Літоўцы ў гэтым выпадку малайцы.

“Для Статкевіча Радзіма пераважыла свабоду”

— Калі ехалі, бачылі Мікалая Статкевіча?

— Я сядзеў фактычна побач, паралельна месцу, дзе ён сядзеў.

— Як усё адбывалася, калі ён адмовіўся ехаць? Што ён казаў? Як рэагавалі канваіры?

— Мы з ім сустрэліся ў камеры, куды нас завезлі па дарозе. Ён ужо ў камеры быў настроены застацца ў Беларусі. Таму ён спытаў у КДБ, у якім юрыдычным статусе мы знаходзімся. Бо мы былі асуджаныя, а дзе мы сталі памілаванымі, невядома.

Калі пад’язджалі да памежнага пераходу, Міколе трэба было прымаць рашэнне. І ён фактычна выйшаў з аўтобуса, адкрылі дзверы па-за пунктам. Па-мойму, ён грукаў у дзверы, там быў цывільны кіроўца, таму на нейтральнай паласе складана было спыніць рух, перайсці. Ззаду была машына суправаджэння.

Выйшаў, і далей там званкі, размовы. Мы заставаліся на нейтралцы, па-мойму, гадзіну, таму што ўсё перайшло ў пазаштатную сітуацыю. Статкевіча не ўгаварылі, і перад намі адкрылі шлагбаум.

У аўтобус прыйшоў чалавек, амерыканец: “Вас вызваліў Трамп. Мы ўехалі ў свабодную краіну”.

Была інфармацыя, што, магчыма, мы вернемся, калі атрымаем пашпарты і да нас не будзе прэтэнзій. Мы не ведалі рэальнай сітуацыі. Калі прыехалі ў Літву, ужо стала зразумела, што гэта ўсё быў развод.

Я застаюся ў Вільнюсе. Прыняў рашэнне, што бліжэйшыя 3–5 гадоў у Беларусь не вярнуся.

— Калі вы размаўлялі са Статкевічам у камеры, ці не было думак застацца ў Беларусі?

— У мяне не было намеру правакаваць уладу, паказваць гераізм — я быў не гатовы. Мікола быў гатовы, адзіны з аўтобуса. Усе астатнія ўсё ж такі хацелі на свабоду. А ён хацеў на радзіму. Для яго, напэўна, Беларусь, Радзіма, пераважыла свабоду.

“Салідарнасць нікуды не падзелася”

— Вы кажаце, што хочаце вярнуцца ў палітыку. Асабіста ці праз аднаўленне работы партыі?

— Аднавіць работу партыі. Тут, за мяжой, шмат асобных актывістаў. І ёсць шмат людзей, якія займаюцца “зялёнай” грамадскай дзейнасцю.

Думаю, мы знойдзем агульную мову, кожны будзе адказваць за пэўны напрамак. Як гэта было заўсёды ў “зялёных”. Хтосьці займаецца грамадзянскай дзейнасцю, хтосьці — чыста палітычнай, каму што бліжэй. І гэта пад адзіным брэндам — “зялёныя”.

— Як, на першы ваш погляд, адбываецца палітычная дзейнасць за мяжой? Чаго не хапае, што атрымліваецца добра?

— Яшчэ мала часу прайшло, але інфармацыйная палітыка вельмі класная. У Беларусі, каб атрымліваць інфармацыю, трэба было мэтанакіравана заходзіць на люстэрка сайта. Тут інакш. Больш свабоды, больш стасункаў з палітыкамі.

Складана сказаць, што адбываецца ўнутры апазіцыі, але салідарнасць ёсць, яна нікуды не падзелася. Нам дапамагаюць, за гэта вялікі дзякуй. Дапамагаюць Літва, грамадскія арганізацыі, офісы.

Я паспеў пагутарыў з калегамі па партыях. Там у іх пэўныя ўзаемадносіны з Каардынацыйнай радай, планаванне, выпрацоўванне пазіцыі на міжнароднай арэне. Нічога, у прынцыпе, не памянялася.

А ўнутраныя гэтыя, скажам, сваркі, чуткі, мне не былі цікавыя. Нашы увялі мяне ў курс справы, што адбываецца з “зялёнымі” ў іншых краінах. З гэтым вельмі дрэнна. Толькі ў некаторых краінах гэта на парадку дня, астатнія прасядаюць.

— Вы кажаце пра вяртанне ў Беларусь праз 3–5 гадоў. З чым яго звязваеце?

— Аляксандру Рыгоравічу споўніўся 71 год, Уладзіміру Пуціну — 73. Па-першае, узрост. Па-другое, 2030 год ніхто не адмяняў. У Беларусі усё гэта кожныя пяць гадоў: зацішша, потым бура. Усе гэта выдатна ведаюць.

Таму і закладаю 3–5 гадоў.