“Падзяляць культуру для беларусаў у Беларусі і ў эміграцыі будзе катастрофай”. Кнігавыдаўца Валянціна Андрэева пра беларускія пераклады Сашы Філіпенкі і інтэграцыю ў беларушчыну

На мінулым тыдні беларускае выдавецтва Gutenberg Publisher, якое месціцца ў польскім Кракаве, анансавала выхад беларускіх перакладаў адразу дзвюх кніг журналіста і пісьменніка Сашы Філіпенкі: “Былы сын” і “Крэмулятар”.

Пра гэту падзею і пра агульны стан беларускага кнігавыдання за мяжой “Позірк” пагутарыў з галоўным рэдактарам Gutenberg Publisher Валянцінай Андрэевай.

“Ёган Гутэнберг быў эфектыўным менеджарам і вынаходнікам”

— У вашага выдавецтва незвычайная для беларускага вуха назва — трэба разумець, у гонар нямецкага першадрукара. І ваш офіс, дарэчы, у Кракаве, дзе пэўны час жыў беларускі першадрукар Францыск Скарына, але не Ёган Гутэнберг. Адрозненне ад іншых у назве азначае адрозненне і ў іншым. Чым вы адметныя на фоне іншых беларускіх выдавецтваў на радзіме і за мяжой?

— Па-першае, выдавецтва “Скарына” мы ўжо маем у Лондане. І, так бы мовіць, не адным Скарынам жывы чалавек. А па-другое, звярніце ўвагу, у Гданьску стаіць помнік Ёгану Гутэнбергу. Чаму ён там стаіць? Ён не быў палякам, але палякі аднавілі помнік, пастаўлены некалі мясцовымі немцамі.

Ёган Гутэнберг — гэта еўрапейскі першадрукар, які быў эфектыўным менеджарам і вынаходнікам, ён хацеў зрабіць кнігі танней, працу — прасцей і выдаваць літаратуру шырокадаступную, скажам так. На той час гэта была рэвалюцыя. І гэтым ён нам падабаецца. Нам падабаецца пазначаць сябе як еўрапейцаў.

Што тычыцца дзейнасці ў Беларусі, я працавала з рознымі выдаўцамі, але не была самастойным выдаўцом. Адзіная наша самастойная ініцыятыва, ці хутчэй самастойная ініцыятыва майго мужа, у рэалізацыі якой я яму дапамагала — гэта студыя imago.by, якая займалася даследаваннем старадаўніх мапаў. Мы выдавалі рэпрынты мапаў БНР, рабілі рэканструкцыю гравюр Горадні, выдавалі і пісалі кніжкі па картаграфіі. Карацей, займаліся старымі мапамі і гравюрамі.

А ўжо тут, на эміграцыі, калі стала відавочна, што ёсць складанасці з выданнем беларускіх кніг у Беларусі, калі зачыніліся адразу некалькі выдавецтваў, то мы, маючы вялікі досвед, рэсурс і, самае галоўнае, жаданне рабіць гэта, вырашылі, што варта паспрабаваць і стварыць выдавецтва.

“Ёсць грамадскі кансэнсус, што напісанае на рускай мове перакладаць не трэба, і так усе прачытаюць”

— Чаму Філіпенка і чаму менавіта цяпер? Як нарадзілася ідэя выдаць яго творы па-беларуску? Ці было для вас адкрыццём, што дагэтуль яго беларускіх выданняў не было?

— Зразумела, што адсутнасць беларускіх кніг Філіпенкі не была для мяне адкрыццём. Спачатку я ўбачыла, што ёсць журналіст Саша Філіпенка, які для сябе на той момант выбраў пісаць па-руску і напісаў некалькі вельмі цікавых кніг. І пры тым амаль няма дыскусіі, ці варта перакладаць з рускай мовы, бо ёсць такі грамадскі кансэнсус, што напісанае на рускай мове перакладаць не трэба, маўляў, і так усе прачытаюць.

Для мяне гэта — нонсэнс. Я доўга сама не хацела чытаць кнігі Сашы па-руску. Я нават не ўяўляла, напрыклад, што “Былы сын” у вялікай ступені ўжо напісаны па-беларуску, то бок у “Былым сыне”, калі хто чытаў, ад пачатку вельмі шмат беларускай мовы і яшчэ больш беларускіх рэалій, беларускіх падзей. Уся кніга наскрозь беларуская, і руская мова там — гэта форма, інструмент “дабіцца” да аўдыторыі, скажам так.

А для мяне натуральная патрэба чытаць усё добрае па-беларуску. Я ведаю, што я не адна такая, што ёсць і іншыя людзі з такім жаданнем. І для мяне той факт, што мы ўсе разумеем рускую мову, не з’яўляецца аргументам не перакладаць на беларускую.

— Калі не сакрэт, якім быў першы дыялог паміж вамі, як дамаўляліся пра супрацоўніцтва?

— (Пасля паўзы) Так, я пашукала ў месенджары, каб прыгадаць дакладна, як адбываўся першы дыялог, але, відаць, ён ужо пайшоў кудысьці ў архіў. Але гэта памятаецца як нешта натуральнае: мы спыталіся ў Сашы, ці не падаецца яму, што прыйшоў час выдаць яго кнігі па-беларуску, а ён адказаў, што вельмі падаецца і ён вельмі гэтага хоча. Гэта быў рух насустрач. Можа, ён і напісаў бы нам раней, але мы ўсё ж такі пакуль маладое выдавецтва, месяц таму адзначылі год існавання. Адпаведна патрэбны час, каб пра нас даведалася больш людзей і яны зразумелі, што мы не выдавецтва адной-дзвюх кніг, а сапраўды настроеныя на сталую, доўгую, амбіцыйную працу.

— Чым абумоўлены выбар “Былога сына” і “Крэмулятара”?

— “Былы сын” — таму што гэта першы, ініцыяцыйны раман Сашы і таму што ён вельмі беларускі. Ён напісаны беларусам пра Беларусь і з болем за Беларусь.

А што тычыцца “Крэмулятара”, то літаральна на пачатку года стала вядома, што ён атрымаў прэстыжную французскую прэмію. Гэта яго пакуль апошні раман, 2023 года, і, вядома, нам хацелася быць актуальнымі. Напачатку “Крэмулятар” быў у нашых планах на наступны год, але калі мы пачулі пра прэмію, то, канешне, папрасілі перакладчыка як мага хутчэй перакласці тэкст, каб ён выйшаў цяпер, адразу пасля гэтай падзеі. І таму так атрымалася, што ў нас выйшла адразу дзве кнігі. Маленькі спойлер: увосені плануем выдаць “Чырвоны крыж” па-беларуску.

— Васіль Быкаў многія свае творы перекладаў сам, штопраўда, з беларускай на рускую. Як было ў вашым выпадку?

— Васіль Быкаў стаў перад неабходнасцю перакладаць свае творы, таму што нават Міхаіл [Васільевіч] Гарбачоў, які пераклаў самыя сур“ёзныя яго творы, не мог данесці яго думку. Хаця трэба сказаць, што Быкаў патрапіў у пастку: нават калі сам перакладаў свае творы, у рускай версіі крышачку змяняў канцоўку, таму што гэтага патрабуе мова, і сам характар маўлення патрабуе іншых стылістычных і нават сэнсавых адценняў. Я вывучала творчасць Быкава падчас навучання ў аспірантуры і аналізавала яго аўтапераклады і пераклады на рускую мову. Аўтарскі пераклад не заўжды найлепшы, нават калі аўтар бездакорна валодае мовай, на якую перакладае.

А па-другое, Саша — вельмі запатрабаваны журналіст і пісьменнік, ён вельмі заняты. Напэўна, ён бы даў рады сам перакласці, але пытанне, колькі б часу ў яго гэта заняла. Мы далі яму тэкст на чытанне, ён зрабіў заўвагі. Такім чынам, гэта аўтарызаваны пераклад, выкананы на высокім узроўні.

“Зандаж рынку мы робім сваёй дзейнасцю”

— Якім накладам выдадзеныя творы Сашы Філіпенкі, ці рабілі вы папярэдні зандаж рынку перад друкам? Наколькі вялікі інтарэс пасля старту продажу праз сайт выдавецтва? Запытаемся наўпрост: ці будуць чытаць па-беларуску, калі ўжо прачыталі па-руску?

— Па-беларуску будуць чытаць, гэта відавочна, мы бачым гэта па рэакцыі. Зандаж рынку мы робім сваёй дзейнасцю. Мы бачым на практыцы, якія ёсць асяродкі, якая ў іх зацікаўленасць. Мы апытваем сваіх чытачоў і тых, хто прыходзіць да нас афлайн і анлайн. Таксама пэўныя высновы рабіліся па рэакцыі на нашы папярэднія публікацыі.

Але наклад мы спачатку зрабілі невялікі, гэта 300 экзэмпляраў кожнай з дзвюх кніг — з той прычыны, што мы дакладна не ведаем, як будзе развівацца сітуацыя. Цяпер такія часы, якія, дарэчы, называюцца “часы VUCA”, часы няпэўнасці, часы абставінаў, якія вельмі хутка мяняюцца, часы, якія патрабуюць гібкіх і дынамічных рашэнняў. І, дзякуй Богу, тэхналогіі дазваляюць друкаваць невялікія наклады фактычна за тыя ж грошы, што і вялікія. Таму мы вырашылі не загружаць склад вялікім накладам, не “замарожваць” грошы, бо лішніх у нас фактычна няма. За двое сутак пасля пачатку продажу наклад раскуплены прыблізна на 20%, і гэта яшчэ да адгрузкі афлайн-дыстрыбутарам. Таму спадзяюся, што нам гэтага накладу хопіць да Варшаўскай кніжнай выставы 23–26 траўня, а летам у нас паўстане пытанне другога накладу.

— Кнігі выдадзеныя ў кішэнным фармаце і ў мяккай вокладцы. Гэта дзеля зручнасці і больш нізкага кошту, альбо ёсць іншыя прычыны?

— Удакладню: яны насамрэч не ў кішэнным, а стандартным фармаце, і вокладка не класічная мяккая, а мае такія клапаны-загіны, то бок загінаецца ў сярэдзіну. І гэта не эканомія, а канцэпцыя: нам падабаюцца кнігі ў такой вокладцы, і нам падаецца, што яна нічым не горшая за цвёрдую, яна цікавая, лёгкая, зручная. Можна пакласці кнігу, напрыклад, у валізку.

З іншага боку, канешне, мы думаем пра тое, каб чытачу было танней, каб ён мог купіць і прачытаць болей кніг. І каб не была занадта дарагой перасылка, бо цвёрдая вокладка адразу павялічвае вагу кнігі, а нашы пакупнікі жывуць па ўсім свеце. І калі пасылка важыць менш за паўкілаграма, то гэта адна цана, а калі 501 грам, гэта ўжо ўдвая даражэй. І ці так крытычна нашаму чытачу атрымаць цвёрдую вокладку, ці больш важна проста атрымаць кнігу? Ці не адмовяцца многія ад гэтай пакупкі, калі яна будзе абыходзіцца больш чым на пяць долараў даражэй з-за цвёрдай вокладкі?

Пакуль гэта такая канцэпцыя. Магчыма, крыху пазней мы выдадзім падарункавае выданне ў цвёрдай вокладцы. Сёння найбольш высілкаў мы кладзем на тое, каб быў добра падрыхтаваны тэкст і была прыгожая вокладка. Да таго ж трэба сказаць, што ўнутры папера не “эканомкласа”. Папера, якую мы выбіраем, вельмі добрая, не танная, і гэта робіцца менавіта дзеля таго, каб было прыемна і камфортна чытаць.

“Натуральныя працэсы асіміляцыі не могуць не адбывацца”

— Як вы ўвогуле ацэньваеце стан беларускага кнігавыдавецтва за мяжой і ёмістасць рынку? З боку здаецца, што яна расце, бо эмігрантаў становіцца ўсё болей, дыяспара працуе актыўна. Ці гэта падманлівае пачуццё?

— Мы не павінны самападманвацца. Натуральныя працэсы асіміляцыі не могуць не адбывацца, гэта законы існавання грамадства. Мы будзем асімілявацца, і колькасць зацікаўленых у беларускай літаратуры за мяжой, хутчэй за ўсё, нягледзячы на рост колькасці эмігрантаў, будзе ўсё ж змяншацца. І трэба цвяроза на гэта глядзець, трэба шчыра сабе гэта казаць. Але пакуль што сакрэт у тым, што мы не стаім на вяршыні гары і не глядзім ў прорву.

Мы яшчэ не інтэгравалі да канца — усе мы, усё наша грамадства — беларусаў, якія выехалі і якім усё яшчэ цікавая беларуская мова, беларуская літаратура, беларуская кніга, беларуская супольнасць. Мы яшчэ не маем дастатковых  інструментаў, каб данесці інфармацыю да ўсіх.

Мы працуем ужо год, выдалі столькі кніг, паўдзельнічалі ў многіх выставах, шмат СМІ публікавалі пра нас інфармацыю. Тым не менш не праходзіць тыдня, каб мы не сустракалі чалавека, які б нават тут, у Кракаве, не сказаў бы нам: “О! Беларуская выдавецтва ў Кракаве! А я нічога такога не чуў!” І гэта гаворыць толькі пра тое, што, пакуль мы дабярэмся да гэтай вяршыні, у нас яшчэ ёсць нейкі запас часу.

Гэта добра, што паўстаюць выдавецтвы за мяжой. Выдаць кнігу, адкрыць выдавецтва — гэта, канешне, вялікі крок, але ўсё ж такі хацелася б, каб яны не толькі паўставалі, але і планавалі сабе доўгую працу, складалі нейкія стратэгіі і ўяўлялі сабе, як будуць дасягаць мэтаў і ішлі да іх. Добра, што ёсць ініцыятыва. Спадзяюся, яна будзе падмацавана не аматарскім, а менавіта прафесійным стаўленнем да гэтага. Гэта я і пра сябе кажу.

“Няма рэальных юрыдычных перашкод, каб нашы кнігі траплялі ў Беларусь”

— На прэзэнтацыйных фатаграфіях беларускамоўнага варыянту “Былога сына” кніга знятая на фоне Нямігі, плошчы Калініна і станцыі метро “Плошча Якуба Коласа”. Ці кніга ўжо сапраўды трапіла ў Мінск? І ўвогуле, ці трапляюць кнігі, выдадзеныя за мяжой, да беларускага чытача ў Беларусі?

— Кніга, вядома, яшчэ не трапіла ў Мінск. Мінск там сапраўдны, актуальны, але кніга ўсё ж такі туды яшчэ не трапіла, гэта толькі макет.

Насамрэч няма рэальных юрыдычных перашкод, каб гэта адбылося. Вядома, законапаслухмяны грамадзянін Беларусі перш, чым штосьці везці, павінен спампаваць сабе з сайта Міністэрства інфармацыі спіс “экстрэмісцкіх матэрыялаў”, які цяпер налічвае 1.023 старонкі, і праверыць, ці не збіраецца ён прывезці нешта забароненае. Аднак станам на сёння гэтыя кнігі не забароненыя, не ўнесеныя ў згаданы спіс, таму я не бачу прычын, з-за якіх іх было б нельга прывезці ў Беларусь.

Аднак мы ўсіх папярэджваем пра неабходнасць гэтай праверкі, таму што, на жаль, сітуацыя мяняецца хутка, пошта ідзе доўга. Штопраўда, у момант атрымання пасылкі на пошце чалавек мае права адмовіцца прымаць яе, сказаць, што яна не яго і ён не ведае, хто яму яе адправіў. Чыста тэхнічна да моманту атрымання пасылка належыць адпраўніку. Гэта, дарэчы, норма закона. Пакуль чалавек не атрымае кнігу і не падпішацца за гэта, яна належыць Gutenberg Publisher.

А ўвогуле кнігі трапляюць у Беларусь, іх можна замовіць на сайце, у нас ёсць асобная графа для дастаўкі ў нашу краіну, яе кошт зніжаны да магчымага мінімума, таму што мы адчуваем адказнасць, патрэбу гаварыць пра адны і тыя ж кнігі, чытаць іх.

Будзе катастрофай, калі мы пачнем дзяліцца на беларусаў у Беларусі і беларусаў у эміграцыі нават у культурнай сферы. Для мяне гэта — асабісты выклік. Я лічу, што так не павінна быць. Так, мы, на жаль, падзелены фізічна, але інтэрнэт нам дазваляе гаварыць пра адны і тыя ж ідэі, абмяркоўваць адны і тыя ж сюжэты. Бадай што, вядома, тым, хто ў Беларусі, патрэбна пасля ачышчаць гісторыю свайго браўзера, але ўсе ўжо пра гэта ведаюць.

“Не трэба забываць, што аўтар патрабуе аўдыторыі”

— Вялікі дзякуй за цікавую размову. Напрыканцы, скажам так, “вольны мікрафон”. Што яшчэ вы хацелі б данесці да чытача?

— Зараз разгарэлася дыскусія ў сацсетках наконт таго, беларускі той ці іншы пісьменнік або не беларускі. Вось ён напісаў па-руску, і ці мае ён права пасля гэтага звацца беларускім. Гэта дыскусія перыядычна адраджаецца з кожнай новай падзеяй: ці то Святлана Алексіевіч атрымлівае Нобелеўскую прэмію, ці то, як цяпер, творы Сашы Філіпенкі выходзяць па-беларуску.

І я хацела б сказаць, што не трэба класці ўсю адказнасць на аўтара і выступаць з пазіцыі ахвяры. Не трэба забываць, што аўтар патрабуе аўдыторыі, патрабуе чытача. І калі вы чытаеце і абмяркоўваеце Сашу Філіпенку па-беларуску, калі ён бачыць, што мае водгук у беларускага чытача, ён захоча пісаць па-беларуску.

А калі беларусы ігнаруюць яго як аўтара, ён будзе так ці іначай шукаць сабе аўдыторыю, выгаворвацца. У такой сітуацыі я іду насустрач аўтару і лічу, што павінен быць рух насустрач адзін аднаму. Мы хочам чытаць Сашу Філіпенку па-беларуску, ён — беларус. Калі ён захоча напісаць нешта па-беларуску, гэта будзе супер, мы будзем вітаць і выдаваць яго, як робім гэта цяпер.

* Партнёрскі матэрыял