Пётр Машэраў на святкаванні 30-годдзя вызвалення БССР ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў на пл. Перамогі ў Мінску (1974 год)
У круглую дату вызвалення Беларусі ад гітлераўцаў краіну накрыла чарговая хваля “победобесия”. З тэлеэкранаў і старонак дзяржаўных газет (а іншых пасля 2020 года дэ-факта і не засталося) нават пасля 3 ліпеня — дня вызвалення Мінска, які ўлады лічаць днём здабыцця сапраўднай незалежнасці — працягвае ліцца песня аб гераічным подзвігу народа і місіі кіруючага рэжыму па “захаванні гістарычнай памяці”.
На гэтым фоне практычна нічога не чуваць пра тых, хто рэальна стаяў ля вытокаў вызвалення, каваў, гаворачы савецкай пафаснай мовай, перамогу нароўні з тысячамі іншых беларусаў.
Размова пра Пятра Машэрава, аднаго з арганізатараў партызанскага руху ў БССР, кіраўніка Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі з 1965 года да гібелі ў аўтакатастрофе ў 1980-м. “Слаўнага сына беларускага народа”, як называлі людзі Машэрава пасля яго трагічнай смерці, улады імкнуцца не ўспамінаць як дзяржаўнага дзеяча і кіраўніка рэспублікі, пры якім яна дабілася істотных вынікаў у сваім развіцці.
Чаму так адбываецца, “Позірк” запытаў у экспертаў.
Фрыдман: Лукашэнка хоча, каб у беларускай гісторыі не было супастаўных з ім фігур
“Сёння ў публічнай прасторы Машэрава як гістарычнай фігуры няма, — канстатуе палітычны аглядальнік, гісторык Аляксандр Фрыдман. — Я думаю, што маладыя беларусы ў большасці сваёй наўрад ці адкажуць на пытанне, хто такі Пётр Машэраў. З улікам таго, што галоўным цэнзарам і ацэншчыкам працы прапаганды з’яўляецца Аляксандр Лукашэнка, можна меркаваць, што ўсе гэтыя ўказанні па замоўчванні зыходзяць з самага верху”.
Разам з тым, зазначае суразмоўца, Машэраў не адзіны, да каго так ставяцца: адпаведная пазіцыя ў Лукашэнкі абсалютна да ўсіх беларускіх гістарычных асоб.
“Калі зірнуць на ўсю гісторыю БССР, дык ён яе ўсхваляе. Але калі паглядзець на постаць таго ж Панцеляймона Панамарэнкі (першы сакратар ЦК КП(б) Беларусі ў 1938—1947 гадах, кіраўнік урада БССР у 1944—1948 гадах, начальнік Цэнтральнага штаба партызанскага руху. — “Позірк”.), то яго ў публічнай прасторы таксама няма. Усе значныя фігуры беларуска-савецкага перыяду пакінутыя ў гісторыі”, — дзеліцца назіраннем Фрыдман.
На думку эксперта, падзеі першай паловы 2000-х — вымушаная адмова дачкі Машэрава Наталлі Машэравай ад удзелу ў прэзідэнцкіх выбарах (2001), а таксама перайменаванне праспекта Машэрава ў Мінску ў праспект Пераможцаў (2005) — сведчаць пра боязь Лукашэнкі, што гэтае прозвішча “можа згуляць супраць яго”.
“Нават цяпер, калі ўлада ў Хатыні праводзіць мерапрыемствы, Машэраў не згадваецца. Хаця праект комплексу як сімвала спаленых беларускіх вёсак — гэта менавіта яго стварэнне (пры садзейнічанні кіраўніка рэспублікі акрамя Хатыні былі створаны мемарыяльныя комплексы Курган Славы і Брэсцкая крэпасць-герой. — “Позірк”.)”, — зазначае Фрыдман.
Пры гэтым, паводле яго слоў, апошнім часам Лукашэнка “знаходзіцца ў такой фазе, калі часта сыходзіць ва ўспаміны”. “Да прыкладу, не так даўно ў Магілёве ён раптам узгадаў першага сакратара мясцовага абкама партыі, а пазней міністра сельскай гаспадаркі Васіля Лявонава, таго самага, якога пасадзіў у турму. А вось Машэраву, нягледзячы на тое, што ў Беларусі ёсць культ, піетэт перад дасягненнямі БССР — а народная пагалоска звязвае іх менавіта з Машэравым, — Лукашэнка і прапаганду ўвагі не надаюць”, — падкрэслівае суразмоўца.
Фрыдман нагадвае, як у 1990-я і 2000-я хадзілі размовы аб тым, што Лукашэнка баіцца канкурэнцыі, звязанай з Машэравым, “таму выносіць яго за дужкі, а сябе пазіцыянуе як бацьку-стваральніка беларускай дзяржаўнасці”.
У той жа час, зазначае гісторык, іншых былых кіраўнікоў Кампартыі Беларусі і па сумяшчальніцтве БССР Лукашэнка набліжаў да сябе: і Мікалая Слюнькова (кіраваў у 1983—1987 гадах), і Яфрэма Сакалова (1987—1990), і Анатоля Малафеева (1990—1991). Апошні нават папрацаваў спікерам Палаты прадстаўнікоў першага склікання (1996—2000).
“Для Лукашэнкі гэта было важна, бо за савецкім часам у партыйнай іерархіі ён знаходзіўся ў самым нізе, а цяпер узнёсся на вяршыню ўладнай піраміды. У сітуацыі ж з Машэравым, думаю, Лукашэнка хоча, каб не было фігур у беларускай гісторыі, супастаўных з ім. У 30-годдзе знаходжання Лукашэнкі ва ўладзе гэта вельмі добра заўважна. Малюецца такі партрэт: была нейкая аморфная БССР, паспяховая, але абсалютна абязлічаная частка Савецкага Саюза, а потым з’явіўся Лукашэнка, дзякуючы якому і нарадзілася беларуская дзяржаўнасць”, — кажа Фрыдман.
У наратывы, якія прасоўваюцца прапагандай, вобраз Машэрава, паводле яго назірання, не ўпісваецца: “Ён добра падыходзіць для стварэння пазітыўнага савецкага мінулага, але Лукашэнку не трэба, каб у гэтым мінулым на кагосьці звярталі ўвагу”.
Пётр Машэраў з дочкамі Аленай і Наталляй (1958)
Карбалевіч: У сучаснай Беларусі свядома фармуецца культ асобы Лукашэнкі
Як адзначае ў каментары “Позірку” палітолаг Валер Карбалевіч, Машэраў “з’яўляецца канкурэнтам Лукашэнкі ў ліку значных фігур беларускай гісторыі”. А канкурэнтаў, з пункту гледжання рэжыму, “быць не можа — у краіне павінен быць адзін герой”.
“Калі правесці сацыялагічнае апытанне, дзе ў рэспандэнтаў пыталіся б пра ролю асоб у беларускай гісторыі, то Машэраў там займаў бы значнае месца, — лічыць суразмоўца. — Старэйшае пакаленне беларусаў яго памятае, таму што пры ім было найбольш бурнае сацыяльна-эканамічнае развіццё рэспублікі. 1960-70-я гады — перыяд індустрыяльнай рэвалюцыі ў Беларусі, падчас якой тысячы беларусаў перасяліліся з вёсак у гарады, атрымалі кватэры, павысілі свой сацыяльны статус. Усё гэта так ці інакш звязана менавіта з Машэравым. Ён быў харызматычнай фігурай”.
Паніжэнне гістарычнага статуса Машэрава пачалося не адразу, зазначае палітолаг.
“Спачатку Лукашэнка спрабаваў карыстацца ягоным імем. Усё паламалася ў 2001 годзе, калі дачка Машэрава Наталля паспрабавала паўдзельнічаць у прэзідэнцкіх выбарах. За кароткі час яе рэйтынг істотна вырас і дасягнуў узроўню, якога да гэтага не было ні ў аднаго апазіцыйнага палітыка. Але яе прымусілі зняцца, пасля чаго імя і вобраз Машэрава сталі ўсяляк прыніжаць. Нават перайменавалі два галоўныя сталічныя праспекты: Францыска Скарыны — у Незалежнасці, Машэрава — у Пераможцаў. Гэтыя два чалавекі — значныя фігуры ў гісторыі Беларусі, а таму з’яўляюцца канкурэнтамі Лукашэнкі. Для яго выявілася псіхалагічна невыносна кожны дзень ездзіць на працу па праспекце Машэрава”, — лічыць Карбалевіч.
У сучаснай Беларусі, на думку эксперта, “свядома фарміруецца культ асобы Лукашэнкі”, і асабліва гэта бачна напярэдадні юбілеяў — 30-годдзя прэзідэнцтва, 80-годдзя вызвалення Беларусі і ўласнага 70-годдзя.
“Пакуль яшчэ вельмі асцярожна, але дастаткова заўважна. Гэта, на думку рэжыму, павінна кампенсаваць недахопы, якія з’явіліся ў вобразе Лукашэнкі ў вачах грамадства: і сумнеўная легітымнасць пасля 2020 года, і праблемы са здароўем”, — лічыць палітолаг.
Пётр Машэраў у працоўным кабінеце (1970)
***
Кіруючы ў Беларусі рэжым замоўчвае ролю многіх іншых вядомых палітыкаў, военачальнікаў, дзеячаў культуры. Толькі некалькі імёнаў у алфавітным парадку: Васіль Быкаў (чаму ўлады праігнаравалі 100-годдзе з дня яго нараджэння, можна прачытаць тут), Тадэвуш Касцюшка, Кірыл Мазураў, Напалеон Орда, Барбара Радзівіл, Леў Сапега, Марк Шагал.
Кожная гэтая і іншыя фігуры псіхалагічна ціснуць на сённяшніх кіраўнікоў, пра якіх нашчадкі будуць успамінаць хутчэй як пра тых, хто спрабаваў выпаліць усё беларускае. Але пакуль што герой павінен быць адзін.
Даведка:
Пётр Машэраў нарадзіўся 13 лютага 1918 года (па новым стылі) у вёсцы Шыркі Сенненскага павета Заходняй вобласці РСФСР. Савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партызанскага руху ў БССР, Герой Савецкага Саюза (1944), Герой Сацыялістычнай працы (1978). Першы сакратар ЦК КПБ (1965—1980).
Пры Машэраве БССР стала “зборачным цэхам” Савецкага Саюза. Перыяд яго кіраўніцтва рэспублікай знамянальны значным эканамічным уздымам. Пабудаваны шэраг прадпрыемстваў, у тым ліку гродзенскі хімічны камбінат “Азот”, наваполацкі хімічны камбінат “Палімір”, Гомельскі хімічны завод, Бярозаўская ДРЭС, пачалося будаўніцтва метро ў Мінску. У той жа час пры ім была знішчана гістарычная забудова ў цэнтры сталіцы — Няміга.
Загінуў у аўтакатастрофе 4 кастрычніка 1980 года на шляху ў Жодзіна (Мінская вобласць).
Аляксандру Лукашэнку на той момант было 26 гадоў. Паводле афіцыйнай біяграфіі, у 1980 годзе ён служыў у войску на пасадзе намесніка камандзіра роты па палітпрацы.