Жанчына — гэта ўпрыгожванне, захавальніца ачага, маці будучых салдат — падобныя пасланні ў рыторыцы ўладаў, Аляксандра Лукашэнкі ў прыватнасці, гучаць ужо не першае дзесяцігоддзе. Менавіта з яго падачы ў беларускім публічным дыскурсе ўмацаваўся патэрналісцкі, паблажліва-сэксісцкі тон, калі жанчыне адводзіцца роля маўклівай служкі дзяржаве, сям’і і традыцыям.
“Позірк” прааналізаваў канкрэтныя прыклады таго, як дзяржСМІ замацоўваюць у сваёй прапагандзе гендарную няроўнасць.
Тэкст — вялікі, і гэта толькі частка сказанага і напісанага абслуговым персаналам рэжыму толькі ў апошні час.
Жанчына — патрыярхальны рэсурс
ДзяржСМІ часта цытуюць Аляксандра Лукашэнку, які некалькі разоў паўтараў, што з жанчынамі не ваюе. Ён гуляе ў высакароднасць, але насамрэч дэманструе: жанчына першапачаткова слабейшая за мужчыну, не можа займацца палітыкай нароўні з ім.
14 лістапада 2024 года дзяржаўнае інфармагенцтва БелТА працытавала развагі Лукашэнкі пра прэзідэнта-жанчыну: “Гэта не жаночы стыль. Жанчына яшчэ і жанчынай павінна быць. Таму жанчыну нельга абцяжарваць такімі паўнамоцтвамі, такімі абавязкамі. Пакуль у Беларусі ёсць жаночыя прэзідэнты (маецца на ўвазе ён сам. — “Позірк”.) — хай будуць мужыкі, навошта жанчын абцяжарваць? <…> У Беларусі прэзідэнт з’яўляецца дзеючым галоўнакамандуючым. <…> У прэзідэнта ЗША не тыя паўнамоцтвы, што ў расійскага ці беларускага прэзідэнта. Тут трэба ўнікаць ва ўсё: і накарміць, і напаіць… Гэта найцяжэйшая праца. Не трэба грузіць так жанчыну. У нас не цырыманіяльная гэтая пасада”.
Лукашэнка адкрыта выступае за патрыярхат, у якім жанчыне першапачаткова адмаўляюць у роўных правах, нават не ацэньваючы яе асабістыя якасці або досвед. СМІ, транслюючы падобныя выказванні, удзельнічае ў парушэнні прынцыпаў роўнасці.
Машына па дыскрэдытацыі галоўнага апанента Лукашэнкі
Характэрна, што галоўны апанент Лукашэнкі — як раз жанчына, якую з яго падачы дыскрэдытуюць дзяржаўныя СМІ.
30 ліпеня 2021 года на сустрэчы з “актывам мясцовай вертыкалі <…> па актуальных пытаннях грамадска-палітычнага становішча” Лукашэнка назваў Святлану Ціханоўскую “гэтай дурніцай” і “мярзотай”.
Прамоўцу цытаваў дзяржканал СТБ. Лукашэнка распавядаў пра момант ад’езду Ціханоўскай у Літву: “Ну едзь да дзяцей, мы разумеем. Я наогул супраць жанчын не ваюю. Не паспелі выехаць — тэлефануе [нейкі чыноўнік]:”Аляксандр Рыгоравіч, кажа, што ў яе няма грошай”. Я кажу: вазьмі папрасі (не буду казаць кампанію, у дзяржаўнай кампаніі), колькі хоча, 15 тысяч долараў, так? Дай 15 тысяч долараў, хай едзе. Гэта ўсё ж такі дзеці. Вось што было. І яна сёння кажа, што ёй пагражалі, дзяцей ад яе адбіралі і іншае. Мярзота. Першы раз пра яе кажу. Хоць з жанчынамі не ваюю”.
Гэтая заява Лукашэнкі паўтараецца да сёння — на фоне таго, што на 1 сакавіка 2025 года ў беларускіх турмах знаходзіліся 154 жанчыны-палітзняволеныя, а з 2020-га па 2024 год з палітычных матываў іх было асуджана мінімум 1.562.
Так што з жанчынамі “жаночы прэзідэнт” ваюе, калі бачыць у іх канкурэнтаў або не згодных з яго палітыкай — і ваюе не на роўных. У дапамогу — падкантрольны і правераны на вернасць дзяржапарат, уключаючы сілавікоў і прапагандыстаў.
У тэксце “Мінскай праўды” за 20 студзеня 2025 года “Праліў Вашынгтона і першыя рэформы Трампа — актуальныя навіны ў ЗША” аўтар Кірыл Калечыц называе Ціханоўскую “беглай экстрэмісткай”, якая “так і не дасмажыла катлеты ў Мікашэвічах (месца нараджэння Ціханоўскай. — “Позірк”.), ужо на ўсю моц адчула на сабе прабелы ў бюджэце — з прыгожых канферэнцый і залаў змагары перайшлі на вуліцу да бамжоў; замест “мерсаў” — жухлы фіят; а з карбанары прыйшлося перайсці на хуткарастваральную локшыну”.
Гэты фрагмент уяўляе сабой яскравы прыклад дыскрэдытуючай рыторыкі, накіраванай на жанчыну — у дадзеным выпадку на Святлану Ціханоўскую.
Фразай “не дасмажыла катлеты” спрабуюць звесці палітыка да хатняй гаспадыні, падкрэсліваючы, што яе месца на кухні. Падобная рыторыка актыўна выкарыстоўваецца дзяржСМІ, каб пазбавіць сэнсу ўдзел жанчын у грамадскім жыцці, асабліва калі яны кідаюць выклік уладзе. Аднак гэты сексісцкі, дыскрымінацыйны прыём не толькі абясцэньвае ролю жанчын, але і дэманструе страх патрыярхальнай верхавіны, ва ўгоду якой прапагандысты зневажаюць дэмлідара.
“Мінская праўда” дыскрэдытуе Ціханоўскую з 2020 года, калі яна занялася палітыкай замест свайго арыштаванага мужа. Яскравы прыклад прапагандысцкага ўкіду — тэкст Дыяны Шыбкоўскай “Выкрыццё катлетнай феі: ад эскорту да плана захопу ўлады” за 5 ліпеня 2023 года. Напісаны ў агрэсіўнай, прыніжальнай манеры, тэкст змяшчае мноства абвінавачванняў і абраз. Сярод іншага напісана: “Дачка кіроўцы і кухара Святлана Ціханоўская не проста туды прыходзіла патусіць з сяброўкамі, яна там зарабляла эскортам. Днём была выдатніцай, старанна вучыла англійская, а ноччу працавала ў прытоне. У начным клубе Ціханоўскага”.
Жанчынаненавісніцкая прапаганда эксплуатуе сэксуалізаваныя вобразы жанчыны, мяркуючы ўдзел Ціханоўскай ў “эскорце”, публічна прыпісваючы ёй занятак прастытуцыяй — галаслоўна, нават без выдуманых доказаў.
Характэрна, што такі метад барацьбы з мужчынамі-апанентамі ў Беларусі практычна не выкарыстоўваецца, таму можна казаць аб дыскрымінацыі па прыкмеце полу.
Чытачу навязваюць патрыярхальную ролю жанчыны: Ціханоўская асуджаецца за тое, што была не ідэальнай жонкай і маці. Увесь артыкул пабудаваны на ідэі, што жанчына абавязаная быць сціплай, вернай, непублічнай, з правільнай знешнасцю і паводзінамі.
Яшчэ адзін прыклад спробы ачарніць Ціханоўскую, выкарыстоўваючы жананянавісніцкую рыторыку, — у інтэрв’ю былога апазіцыянера Рамана Пратасевіча, які раскаяўся, прапагандыстцы Людміле Гладкай у газеце адміністрацыі Лукашэнкі “СБ. Беларусь сёння” ад 9 верасня 2024 года. Сярод іншага ён у літаральным сэнсе пакапаўся ў чужой бялізне: “Месяц таму яны і яе дзеці адпачывалі ў Іракліёне. Прычым, наколькі я ведаю, гэты адпачынак вельмі старанна ахоўваўся. І нідзе гэта не агучвалася. Быць можа, Крыт і не самы дарагі кірунак, але пры ўсім пры гэтым віла ў іх там была вельмі нядрэнная. Хай спытаюць і пра ніжнюю бялізну для Ціханоўскай за 400 еўра…”
І тут пасыл накіраваны на дыскрэдытацыю палітыка як жанчыны і маці. ДзяржСМІ ўрываецца ў асабістае жыццё, выкарыстоўваючы маніпулятыўнае прыніжэнне з дапамогай сексуалізаваных і бытавых абвінавачанняў.
Ідэал прапагандыста: паслухмяная беларуска без заходніх дурасцяў
Беларускую прапаганду самастойная жанчына, асабліва палітык, раздражняе ў прынцыпе. У Еўрасаюзе палітыкі-жанчыны на першых ролях, і гэта літаральна бесіць абслугу рэжыму, якая захрасла ў патрыярхаце. Прарываецца рэўнасць і ў Лукашэнкі, які нядаўна заявіў, што прэзідэнт Еўракамісіі Урсула фон дэр Ляен “пісталета нармальнага не бачыла”. Тая самая фон дэр Ляен (дарэчы, маці сямі дзяцей), якая пяць з паловай гадоў узначальвала абароннае ведамства Германіі.
У процівагу прапагандысты апяваюць вобраз рахманай, незаўважнай беларускай жанчыны, зневажаючы еўрапеек мовай нянавісці і варожасці.
Грыгорый Азаронак у рубрыцы “Слова і справа “на тэлеканале СТБ 17 лістапада 2024 года апісаў норавы, якія нібыта пануюць у Еўропе: “Паглядзіце, якую бездань яны перайшлі. Біялагічная жанчына, якая ідэнтыфікуе сябе як мужчына і якая прымае мужчынскія гармоны, зацяжарыла ад свайго мужа гея-мужчыны і нарадзіла дзіця. Роды ў вадзе транслявалі па цэнтральным новазеландскім тэлебачанні. Мы гэта не пакажам. Гэта занадта. Папа [рымскі] маўчыць. Біскупы ў страху. Калі яны падымуць голас супраць підаракратыі, іх зноў абвінавацяць у зносінах з малалетнімі. Еўропа звязаная, спакладаная, сплывае крывёю. На алтары Кёльнскага сабора скача ведзьма. У гэтай тоўстай ведзьмы мужчынскія палавыя прыкметы і амерыканскі сцяг пад шлейкай”.
Дзяржаўныя СМІ спрабуюць давесці беларускім жанчынам, што яны не такія, як жыхаркі Захаду, і лепшае, што можа здарыцца ў іх жыцці — быць побач з мужчынам і заслужыць яго ўхваленне.
У газеце “СБ. Беларусь сегодня” прапагандыст Андрэй Мукавозчык 7 сакавіка 2025 года выказаўся пра вясновае свята ў калонцы “У гэты сакавіцкі дзень і ў перадсвяточную гадзіну скажам жанчынам усім пару ласкавых фраз” (па-руску ў вершаванай форме: “В этот мартовский день и в предпраздничный час скажем женщинам всем пару ласковых фраз”).
Спрабуючы ўзвысіць беларускіх жанчын, ён прадэманстраваў класічны патрыярхальны погляд на жанчын ва ўладзе, адначасна прынізіўшы еўрапейскіх палітыкаў-жанчын.
Вось як ён патлумачыў, чаму ў Еўропе жанчынам нібыта не дораць кветкі: “І я, здаецца, ведаю чаму. Паглядзіце на Каю Калас (вярхоўны прадстаўнік ЕС па замежных справах і палітыцы бяспекі. — “Позірк”.). На Ліз Трас (былы прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі. — “Позірк”.). Нават былая прэм’ерка Санна Марын, якая ўражвала фінаў сваімі любатамі, не прайшла б у нас адбор на конкурс “Міс Старыя Дарогі”. Але ж, памятаецца, увесь еўрапейскі істэблішмент, пускаючы сліны, глядзеў жа на яе. То на Брыжыт Макрон (жонка презідента Францыі Эманюэля Макрона. — “Позірк”.). Вадзіў вачыма. Сюды-туды. Еўрапейцы выраджаюцца — і таму таксама, дарэчы кажучы, не моцна і супраціўляюцца “мігранцкаму крызісу”. Свежая кроў патрэбная Еўропе да зарэзу. Тыя ж немкі, скандынаўкі, Датчанкі з англічанкамі даўно ўжо не сочаць за сабой. “У чым паднялася, у тым пайшла” — гэты прынцып у іх тычыцца не толькі адзення, але і твару. І душы. І думак”.
Мукавозчык выкарыстоўвае аб’ектывацыю, ацэньваючы жанчын па знешнасці, а не па прафесійных якасцях, досведу, ведах або дасягненнях. Ён прыніжае жанчын на высокіх пасадах, даносіць да шырокай грамадскасці ідэю, што жанчыны могуць выклікаць цікавасць толькі як аб’ект жадання.
Загадчык кафедры сацыяльнай палітыкі і ідэалогіі Акадэміі кіравання, кандыдат гістарычных навук Вадзім Ялфімаў у артыкуле для газеты “Знамя юности” “Прыгажуня і пачвары” за 20 сакавіка 2025 года параўноўвае новага прэс-сакратара Белага дома Кэралайн Лівіт з яе папярэдніцай Карын Жан-П’ер. Ялфімаў адзначае, што не ўпэўнены, якога Жан-П’ер пола, і называе яе “істотай”, згадваючы незразумела чаму, што яна не францужанка.
“Тое, што Карын, а можа, Дамавічок Кузя (прабач, сябра-барабашка!) насіла на галаве перавернутае гняздо аўстралійскага страуса, аніяк не набліжала яе да цудоўнага жаночага полу… Аніяк не прыгажэйшай і не мілейшай выглядала і рудая Джэн Псакі (таксама прэс-сакратар Белага дома да 2022 года. — “Позірк”.), якая была проста працавітай і не вельмі паспяховай плыўчыхай. Вось лепш бы ёю і заставалася, а не лезла… за слоўцам, ды яшчэ ў міжнароднай палітыцы! Таму-то ўвесь час і збівалася. Іншая справа — Кэралайн Лівіт. Зусім іншая справа! І бландынка, залатая натуральная, пшанічная, і вочы яе зялёныя добрыя, і бровы чорныя саюзныя, і ногі ў яе што трэба! Ну, і ўсё астатняе дужа пасуе для прэс-сакратара — і розум, і востры язычок: на яго лепш не трапляцца. А ўсяго-то ёй 27 гадоў — у самым соку! Гэта значыць пры пасадзе. І галоўнае — Кэралайн замужам і выхоўвае сына, даказваючы тым самым, што жанчына цалкам можа сумяшчаць шчаслівае сямейнае жыццё і паспяховую кар’еру. Яшчэ яна палітычна пісьменная. І адукаваная. І памятлівая”.
Тэкст змяшчае мноства сексісцкіх, мізагінных і ксенафобных выказванняў. Знешнасць жанчын падаецца як галоўны крытэр ацэнкі іх прафесійнай прыдатнасці, выкарыстоўваецца прыніжальная знешняя ацэнка.
Проціпастаўленне Лівіт “няправільным жанчынам” — класічны прыём мізагініі, які падзяляе жанчын і асуджае тых, хто не ўпісваецца ў патрыярхальны стандарт.
Вядома ж, мужчын згаданыя аўтары не ацэньваюць паводле тых жа крытэраў, як жанчын. Нават пра праціўнікаў Лукашэнкі дзяржСМІ не пішуць, што нейкі мужчына-палітык недастаткова прыгожы, і ўжо тым больш не ацэньваюць яго ногі і не называюць “рыжанькім”. Мужчыны не атрымліваюць крытыку, звязаную з целам, адзеннем ці прычоскай.
Вечны стэрэатып: Kinder, Küche, Kirche
Вышэйзгаданыя тэксты ўтрымліваюць супярэчнасць. Напрыклад, дзяржСМІ з аднаго боку спрабуюць дыскрэдытаваць Ціханоўскую, акцэнтуючы ўвагу на яе мінулым як хатняй гаспадыні, прыпісваючы ёй выключна бытавую ролю, спрабуючы аслабіць яе палітычны вобраз, выкарыстоўваючы славутыя катлеты.
З іншага боку прапагандысты, выкарыстоўваючы падвойныя стандарты, імкнуцца пераканаць жанчын, што для іх няма нічога лепш, чым быць маці і захавальніцай агменю. А яшчэ лепш, калі яна будуе жыццё паводле праваслаўнага канона. Праўда, часам прапагандысты кідаюцца высокімі фразамі пра тое, што беларускам даступна сумяшчэнне роляў.
І ўсё ж у большасці тэкстаў чырвонай ніткай праходзіць думка, сфармуляваная старшынёй праўладнага Беларускага саюза жанчын (БСЖ), былым начальнікам галоўнага ідэалагічнага ўпраўлення Адміністрацыі прэзідэнта (у 2018-2021 гадах) Вольгай Шпілеўскай на нядаўняй прэс-канферэнцыі з нагоды Дня жанчын. Яна адкрыта заклікала беларусак нараджаць больш.
На яе думку, кожнай жанчыне варта “памятаць наказ нашага жаночага прэзідэнта: трое дзетак”. Пры гэтым Шпілеўская выкарыстоўвае эканамічны ціск на жанчын: “Дэмаграфія — гэта тая гісторыя, якую трэба паляпшаць, інакш сапраўды няма каму будзе плаціць нам пенсію. Калі мы з вамі выйдзем на пенсію, нам няма каму будзе яе плаціць, няма каму будзе працаваць”.
ДзяржСМІ распаўсюдзілі цытаты Шпілеўскай без нейкага аналізу і крытыкі, хоць яны, па сутнасці, абразлівыя, бо жанчына рэдукуецца да інкубатара на службе дзяржавы. Шпілеўская даводзіць думку, што жанчына не суб’ект са сваімі правамі, а сродак вырашэння дзяржаўнай праблемы — напаўнення пенсійнага фонду.
“Галоўнае прызначэнне жанчыны — быць маці” — гэта загаловак у газеце “Пінскі веснік” і галоўная думка, якую ўлады спрабуюць данесці праз прапагандыстаў у частцы прызначэння жанчыны ўжо шмат гадоў.
Яшчэ прыклад: “Сельская газета” 5 красавіка 2025 года апублікавала артыкул “Абняць валун — і… выйсці замуж” пра ўнікальны помнік прыроды ў Ашмянскім раёне, які, паводле сцвярджэння аўтара Галіны Жукавай, “здзяйсняе мары пра сямейнае шчасце”. У тэксце ёсць шэраг прыкладаў, калі камень нібыта дапамагаў жанчынам здабыць сям’ю і нарадзіць дзіця. Вось адзін з іх: “Прыязджала да нас неяк карэспандэнт аднаго з тэлевізійных каналаў, рабіла рэпартаж пра яго. Пазней патэлефанавала, падзялілася добрай навіной: выйшла замуж, чакае дзіця”.
Характэрна, што мужчынскі досвед і ўдзел у працэсе выключаны, тэкст прасякнуты фальклорам, магічнымі ідэямі і сцвярджэннем, што галоўная мара кожнай жанчыны — выйсці замуж і нарадзіць. Ідэя сам па сабе вельмі стэрэатыпная, да таго ж відавочны ціск на жанчын і грамадскае чаканне: кожная добрая жанчына выходзіць замуж і нараджае дзяцей.
Мужчына, прычым незадаволены, з’яўляецца ў тэксце адзін раз: “Ёсць павер’е пра жанчыну, якая не магла зацяжарыць. Яе муж злаваўся з-за гэтага. Тады жонка адправілася куды вочы глядзяць, набрыла на валун, які дапамог ажыццявіць мару”.
Не ставіцца пад пытанне права мужчыны раззлавацца з-за праблем з зачаццем дзіцяці ў сям’і, прызначыць жанчыну адказнай за рэпрадукцыю. Хоць праблемы з зачаццем бываюць у абодвух партнёраў, у тэксце згадваецца толькі жаночая частка праблемы з акцэнтам на яе рашэнне з выкарыстаннем не магчымасцяў медыцыны, сацпадтрымкі пры цяжкасцях у дзетанараджэнні, а магіі. Адказу на пытанне, чаму жанчыны ў XXI стагоддзі вымушаныя шукаць дапамогу ля каменя, а не ва ўрачоў або псіхолагаў, у тэксце няма.
Праект Беларускага саюза жанчын “Быць мамай — крута” распавядае студэнцкай моладзі пра “плюсы і асаблівасці мацярынства ў нашай краіне”. Гэтаму быў прысвечаны сюжэт на тэлеканале СТБ 10 красавіка 2025 года.
Сцвярджаецца, што дзякуючы праекту, які стартаваў летась, “многія дзяўчаты задумаліся пра тое, каб стаць мамамі”. У мяккай форме мацярынства падаецца як абавязак жанчыны.
У тэксце аўтараў газеты “СБ. Беларусь сегодня” Веры Артэага і Марыі Друк ад 4 красавіка 2025 года “Важная роля” — расказваем пра добрыя, патрэбныя і карысныя праекты Беларускага саюза жанчын” адзначаецца: “Нагадаць пра спрадвечныя каштоўнасці беларусаў — традыцыйную сям’ю і важнасць дзіцячага жыцця — задача мерапрыемства, якое правяло ГА “БСЖ” сумесна з Беларускай праваслаўнай царквой. Сустрэча з моладзевым актывам саюза і паказ мастацка-дакументальнага фільма “Мамчын ліст” прайшлі на базе Мінскай духоўнай акадэміі імя святога Кірылы Тураўскага”.
Выданне цытуе намесніка старшыні БСЖ Іну Салдаценка, якая адзначае, што ў рамках акцыі “Быць мамай крута” праходзяць сустрэчы з моладзевай аўдыторыяй, транслююцца асноўныя пазіцыі, “на якіх Беларускі саюз жанчын стаіць і ад якіх ніколі не адыдзе”: традыцыйная сям’я, сямейныя каштоўнасці, традыцыйныя ўзаемаадносіны паміж мужчынам і жанчынай.
Згаданы фільм пра шкоду абортаў “Мамчын ліст” (ліст не народжанаму дзіцяці) зняты расійскім праваслаўным тэлеканалам “Спас”. Прыводзяцца развагі старшыні Сінадальнага аддзела па культуры і царкоўным мастацтве Беларускай праваслаўнай царквы протаіерэя Іаана Задарожына: “Фільм паказвае, што аборт — гэта не проста забойства, але і знішчэнне самой сябе, сваёй душы, што гэта ў тым ліку рызыкі, якія цягне за сабой такі ўчынак. Мы хочам, каб наша краіна поўнілася шматдзетнымі шчаслівымі сем’ямі, квітнела і наш народ прымнажаўся”.
У тэксце няма пасылу аб ўсвядомленым бацькоўстве і засцярозе ад непажаданай цяжарнасці. Па сутнасці, дзяржСМІ нясе ў грамадства не асвету, а антыабортную прапаганду. Фармулёўкі аб знішчэнні душы здзяйсняюць гендарны ціск, адмаўляюць права жанчыны на цялесную аўтаномію.
Нарэшце, сцвярджэнне, што БСЖ “ніколі не адыдзе” ад традыцыйных каштоўнасцяў, паказвае, што альтэрнатывы мэтанакіравана ігнаруюцца або маргіналізуюцца.
У сюжэце СТБ да 8 сакавіка прапагандыст Яўген Пуставы захоплена кажа пра жанчын у сюжэце “Пуставы: адно з азначэнняў Беларусі — краіна для росквіту жаноцкасці”.
Цытата аўтара: “Любімыя і самаадданыя, мілыя і вядучыя нас наперад. Адно з азначэнняў нашай Беларусі — гэта краіна для росквіту жаноцкасці. А яшчэ краіна з ахавальнай функцыяй жаноцкасці. Дзе за ўсімі магчымасцямі кар’ернага поспеху і лічбамі справаздач аб гендарнай роўнасці засталося ўсё ж такі права быць мамай і жонкай. Гэта вітаецца ў грамадстве і гэта падтрымліваецца дзяржавай”.
Пуставы таксама зводзіць жаночую ролю да мацярынства, ахвярнасці і эмацыйнай падтрымцы мужчын, пазбаўляючы жанчын самастойнага палітычнага, прафесійнага і грамадскага голасу.
Выбар жанчыны на карысць працы і самарэалізацыі падаецца як нешта патэнцыйна шкоднае або ненатуральнае. Па сутнасці ўсхваленне жаноцкасці з’яўляецца формай мяккай дыскрымінацыі, паколькі жанчыне імператыўна паказваецца, дзе яна будзе больш арганічная.
Уласна, самую адкрытую заяву, звяртаючыся да жанчын, зрабіла ў 2023 годзе спікер Савета Рэспублікі, былы кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі Наталля Качанава, якую без стомы рэтранслююць дзяржСМІ: “Вы робіце, запомніце, самую галоўную справу ў жыцці: вы нараджаеце нам нашых беларусаў. А гэта вельмі важна”.
“Пытанні ад бландынак — як дзяржСМІ падрываюць павагу да жаночага голасу ў грамадстве
Цяжка не згадаць рубрыку “Пытанні ад бландзінак” за аўтарствам Андрэя Мукавозчыка ў галоўнай дзяржаўнай газеце “СБ. Беларусь сегодня”.
Адносна рубрыкі аўтар адзначае, што яна “каментуе найбольш эмацыйныя падзеі тыдня, якія выклікалі пытанні ад нашых чытачак”.
Мужчына-аўтар выступае ў патэрналісцкай ролі разумнага, дасведчанага, які растлумачвае і стварае ўяўную бачнасць ўдзелу жанчын у грамадскай дыскусіі з абясцэньваннем жаночага пункту гледжання.
Уражваюць і пытанні, з якімі ў XXI стагоддзі жанчыны нібыта звяртаюцца ў газету (26 красавіка 2025 года): “На чыгуначным вакзале ў Мінску ўсталявалі робата-фармацэўта <…> Як думаеце, у будучыні фармацэўтаў у Беларусі стане менш або машынам чалавека не замяніць?”
Яшчэ адно пытанне ў нумары ад 19 красавіка: “The Telegraph сцвярджае, што ў навукоўцаў атрымалася вырасціць чалавечыя зубы ў лабараторных умовах. Гэта ж захапленне і здзяйсненне мараў — больш ніякіх каронак і вініраў! Бландынкі бягуць шыхтавацца ў чаргу за новымі зубкамі. Андрэй Мікалаевіч, вам займаць? А стаматолагаў з конкурсу ў БДМУ (Беларускі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт. — “Позірк”.) куды загадаеце падзець? А зубных тэхнікаў? А пастаўшчыкоў абсталявання і імплантаў, вініраў і фотапалімераў?”
Мукавозчык адказвае з грэблівым гумарам, сарказмам і сэксісцкае падтэкстам: “Я думаю, дзяўчынкі, што гэты патэнт па вырошчванні зубоў будзе ў бліжэйшы час пакладзены на паліцу — прычым на адну з самых далёкіх”.
Аўтар не абмяркоўвае ні навуковую значнасць, ні сацыяльныя перспектывы праблемы, а выбудоўвае апавяданне праз проціпастаўленне жаночага захаплення і мужчынскі разважлівасці.
У тэкстах Мукавозчыка, асабліва ў рубрыцы “Пытанні ад бландынак”, устойліва выкарыстоўваецца прыём іранічнага сексізму — паблажлівага, заступніцкага стаўлення да жанчыны як да суб’екта з абмежаванымі інтэлектуальнымі магчымасцямі. Пад маскай жартаў і нейкай народнай мудрасці аўтар перадае традыцыйныя гендарныя стэрэатыпы: жанчыны — гэта “дзяўчынкі”, “бландынкі”, арыентаваныя на знешнасць, эмацыйныя і наіўныя. Такое пазіцыянаванне чытачкі як менш дасведчанай, менш рацыянальнай, не здольнай знайсці адказы без мужчыны, умацоўвае патрыярхальную мадэль грамадскага упарадкавання, дзе жанчына мае патрэбу ў мужчынскім тлумачэнні і кіраванні.
Прапаганда легітымізуе іерархію, у якой жанчынам адводзіцца роля пасіўных і залежных персанажаў, не здольных самастойна асэнсоўваць складаныя з’явы рэчаіснасці.
Яшчэ адзін прыклад. Мукавозчык сцвярджае, што 8 сакавіка жанчыны паставілі яму пытанне, чаму большасць мужчын дорыць букеты сваім дамам толькі на святы, хоць атрымліваць іх без нагоды значна прыемней.
Адказ заступніцка-паблажлівы: “А калі б вы без нагоды атрымлівалі кожны дзень, як бы вы адрознівалі “Дзень восьмае сакавіка” ад усіх астатніх дзён? Яны б, пастылыя, так і цягнуліся міма вас, усё ў кветках, як коні на вяселлі. І за большасць мужчын я б гэта… не таго… Ці вы, бландынкі, сапраўды знаёмыя з большасцю мужчын? І гэтая іх вялікая частка не носіць вам кветкі без нагоды, хоць вы, як бландынкі, самі па сабе з’яўляецеся падставай, так? Разумееце, дзяўчынкі, ёсць кіно з раманамі — а ёсць жыццё. І мы, мужчыны, бо таксама і тыя фільмы глядзім, і тыя кніжкі чытаем. І, вядома ж, хацелі б дарыць вам кветкі кожны дзень. <…> Ведаеце, дзяўчынкі, ёсць сярод нас, мужчын, і такія, якія не толькі абяцаюць. Але часам і робяць. Беражыце іх, такіх”.
Хатні гвалт: калі няма закону, застаюцца маніпуляцыі
На фоне згаданага вобразу бландынкі нядзіўна, як дзяржСМІ асвятляюць тэму хатняга гвалту. “Дзяўчынкамі” і “бландынкамі” апякаюцца моцныя мужчыны і дзяржава. Аднак у краіне няма законаў аб абароне ад дыскрымінацыі, аб супрацьдзеянні хатняму гвалту.
Тэмы дыскрымінацыі і хатняга гвалту падымаюцца асцярожна, з ігнараваннем першапрычын. Напрыклад, “Народная газета” 6 красавіка 2025 года ўзняла тэму эканамічнага гвалту ў сям’і, цалкам абыйдучы праблему, адкуль ён з’яўляецца. Не згадвалася, што жанчыны часта зарабляюць менш за мужчын, бо гендарныя стэрэатыпы і ўмовы жыцця штурхаюць іх выбіраць малааплатную працу.
Агулам хатні гвалт у дзяржСМІ падаецца не як сістэмная праблема, якая патрабуе дзяржаўных рашэнняў, а як бытавой канфлікт. Напрыклад, у тэксце Галіны Наркевіч у “Мінскай праўдзе” за 10 красавіка 2025 года “Пагаварылі з ахвярамі хатніх тыранаў, што знайшлі прытулак у крызісным пакоі Нясвіжскага раёна” прыводзіцца некалькі прыкладаў, калі ахвяра гвалту пакідае агульнае з гвалтаўніком жыллё, пры гэтым не прапісаны алгарытм альтэрнатыўных паводзін, напрыклад высяленне гвалтаўніка. Хоць у Беларусі гэта магчыма — ёсць механізм ахоўнага прадпісання.
Прытым што тэкст вытрыманы ў паважлівым да ахвяр стылі, у ім дадзены тэлефоны крызісных ліній, чытаецца падспудны меседж: дзяржава цалкам выконвае абавязацельствы па абароне правоў жанчын. Падкрэсліваецца, што дапамога сістэмная і бясплатная, дзяржаўныя структуры ўмешваюцца і абараняюць пацярпелых.
Аднак у атмасферы адсутнасці свабоды слова і рэпрэсій у дачыненні да журналістаў аўтар пазбегла згадкі пра ліквідацыю ўсіх жаночых непраўладных НДА і адзінага недзяржаўнага шэлтара для ахвяр хатняга гвалту.
Агулам праблема хатняга гвалту падаецца ў кантэксце кантролю за асацыяльнымі элементамі з боку міліцыі, а не крызісу правоў жанчын і сямейнай бяспекі.
Напрыклад, у паведамленні ў тым жа выданні пра акцыю “Дом без гвалту” адзначаецца, што ў пытанні ёсць міжведамаснае супрацоўніцтва, але гаворка хутчэй пра арганізацыйны, а не арыентаваны на падтрымку ахвяр падыход.
МУС заклікае паведамляць пра факты хатняга гвалту, аднак прапускае важны аспект: дзяцей з сем’яў, дзе такія факты выяўляюць, ставяць на ўлік як тыя, што знаходзяцца ў сацыяльна небяспечным становішчы. Гэта азначае сістэматычныя праверкі сям’і і пагрозу адабрання дзяцей дзяржавай.
З гэтай прычыны многія жанчыны замоўчваюць праблемы, яны трапляюць у слабае становішча: фармальна заахвочваючы барацьбу з гвалтам, дзяржава насамрэч стварае ўмовы, пры якіх жанчыны баяцца звяртацца па дапамогу. Замест падтрымкі яны рызыкуюць страціць дзяцей, што ўзмацняе іх залежнасць ад агрэсара і фактычна кансервуе гвалт у сям’і. Гэта парушае права жанчын на бяспеку і доступ да абароны без пагрозы разбурэння сям’і.
Артпадрыхтоўка да яшчэ большага абмежавання правоў жанчын
Мова дзяржСМІ поўная гендарных стэрэатыпаў, штампаў, непаважлівага стаўлення да разнастайнасці жаночых роляў і жыццёвых сцэнарыяў, а таксама сексізму, адзначыла ў каментары “Позірку” першая намесніца прадстаўніка Аб’яднанага пераходнага кабінета ў сацыяльных пытаннях Юлія Міцкевіч, якая адказвае за гендарныя пытанні і працу з уразлівымі групамі, мае вялікі досвед працы ў недзяржаўных СМІ. Сёлета яна атрымала Жаночую прэмію Ганны Кляйн, якую заснаващ Фонд Генрыха Бёля (Германія) за ўнёсак у гендарную дэмакратыю.
Міцкевіч падкрэсліла, што ў сексісцкай і ў цэлым дыскрымінацыйнай рыторыцы беларускага рэжыму, якую ён транслюе праз дзяржаўныя СМІ, няма нічога новага, гэта праява патрыярхату і дыктатуры.
“Тыя, хто валодаюць уладай, вырашаюць за іншых, што і як ім рабіць, — адзначае Міцкевіч. — І, вядома ж, гэтая рыторыка становіцца ўсё больш жорсткай па меры таго, як у краіне ўзмацняюцца рэпрэсіі”.
Юлія Міцкевіч
У першую чаргу дзяржава бярэ на сябе функцыю кантраляваць жаночыя целы: “І адсюль, вядома, ідуць усе размовы і выступленні ў СМІ з нагоды таго, што жанчыны павінны нараджаць новых беларусаў, гэта іх святы абавязак і ўсё ў такім дусе. Жанчына ў патрыярхальнай сістэме і пры дыктатуры не з’яўляецца суб’ектам, яна заўсёды аб’ект, на які накіравана нейкае дзеянне”.
Міцкевіч звяртае ўвагу, што ў СМІ гэтую ідэалогію часта даносяць жанчыны, якія маюць пэўны статус, становішча і нейкую ўладу, але ўсё адно з’яўляюцца інструментамі ўлады і кажуць менавіта тое, што ўлада лічыць неабходным трансляваць.
На думку эксперта, улады ўсведамляюць, у якой цяжкай эканамічнай, дэмаграфічнай сітуацыі апынулася Беларусь і што змяншэнне насельніцтва звязана не толькі з аб’ектыўнымі працэсамі, але і з рэпрэсіямі, вымушанай эміграцыяй, падарваным здароўем жанчын і мужчын, якія прайшлі праз пазбаўленне волі.
Пры гэтым Міцкевіч упэўненая, што ўлады ніколі не возьмуць на сябе адказнасць за тое, што адбываецца: “Яны перакладаюць яе на іншых людзей, на грамадства і ў першую чаргу на сацыяльна ўразлівыя групы — у залежнасці ад сітуацыі”. Шляхам ушчамлення правоў жанчын на цялесную аўтаномію, недатыкальнасць асабістага жыцця, рэпрадуктыўныя правы ўлады праз свае СМІ пераконваюць іх вырашаць праблему недахопу насельніцтва.
Міцкевіч прывяла прыклады, да чаго прыводзіць прапаганда “традыцыйных каштоўнасцяў”, гендарных стэрэатыпаў і абавязку жанчыны вырашаць праблемы дэпапуляцыі ў Расіі, якая адпраўляе на вайну ва Украіну дзясяткі тысяч мужчын. Паводле інфармацыі ў СМІ, там ёсць сакрэтнае распараджэнне адмаўляць жанчынам у аборце. У асобных рэгіёнах ініцыюецца выплата дадатковай дапамогі цяжарным школьніцам, каб прымусіць іх нараджаць у непаўналетнім узросце, а не рабіць аборт.
З улікам таго, што сярод іх могуць быць дзяўчынкі, якія зацяжарылі ў выніку гвалту або неадукаванасці, нараджэнне дзіцяці можа прывесці да падрыву здароўя, а часам і да пагрозы жыццю, адзначае Міцкевіч.
“Тут узнікае пытанне, калі беларускі рэжым пяройдзе ад прапаганды далёкіх ад рэалій традыцыйных славянскіх каштоўнасцяў, якімі шпігуе людзей, да дзеянняў па яшчэ большым абмежаванні правоў жанчын. Гэта можа здарыцца ў любы момант, таму што такая сутнасць і механіка любога рэпрэсіўнага рэжыму”, — падсумавала Міцкевіч.