Лябедзька: АГП — адзіны пазітыўны досвед у гісторыі партыйнага будаўніцтва ў Беларусі

Апублікавана на адкрытай версіі “Позірку” 2 кастрычніка 2025 года ў 10:52

30 гадоў таму на палітычным полі Беларусі з’явілася новая структура — Аб’яднаная грамадзянская партыя (АГП). Яна ўтварылася шляхам зліцця Аб’яднанай дэмакратычнай партыі Аляксандра Дабравольскага (дзейнічала з 1990 года) і грамадзянскай партыі Васіля Шлындзікава (з 1994-га).

15 жніўня 2023 года Вярхоўны суд задаволіў пазоў Міністэрства юстыцыі і ліквідаваў АГП. Фармальнай прычынай стала тое, што партыя насуперак абноўленаму заканадаўству не падала дакументы на перарэгістрацыю.

Пра некаторыя аспекты дзейнасці АГП “Позірк” пагаварыў з яе шматгадовым лідарам (2000–2018) Анатолем Лябедзькам.

“Выбары ў Вярхоўны Савет 13-га склікання сталі велізарным палітычным поспехам“

— Тады, 30 гадоў таму, вы падтрымалі аб’яднанне партый. Чаму, і што было нестандартным у гэтым працэсе?

— 1 кастрычніка 1995 года я быў на ўстаноўчым з’ездзе. Гэта быў свядомы выбар. Я выбіраў тое, што мне блізка з ідэалагічнага пункту гледжання. Валодаючы пэўным досведам знаходжання ў вялікай палітыцы (Лябедзька быў дэпутатам Вярхоўнага Савета. — “Позірк”.), быў час і магчымасць вызначыцца, хто я ў ідэалагічных каардынатах.

Зліццё стала унікальным прыкладам таго, як аб’ядналіся дзве афіцыйна зарэгістраваныя партыі. Гэта беспрэцэдэнтны выпадак у беларускай палітыцы, таму што, умоўна кажучы, з двух лідараў партыі трэба было пакінуць аднаго (першым старшынёй АГП стаў Станіслаў Багданкевіч, за два тыдні да з’езду вызвалены Аляксандрам Лукашэнкам ад пасады кіраўніка Нацыянальнага банка. — “Позірк”.), а з васьмі намеснікаў — чатырох.

Гэта, па-мойму, адзіны пазітыўны досвед у гісторыі партыйнага будаўніцтва ў Беларусі. Агулам, вядома, набылі ўсе. Калі партыі ствараюцца на аб’яднанні, а не на расколах, у іх іншая свядомасць, іншы менталітэт. Гэта, як мне здаецца, адна з галоўных пераваг АГП.

— Першым іспытам для партыі сталі выбары ў Вярхоўны Савет 13-га склікання. Як вы іх ацэньваеце?

— Гэта быў велізарны палітычны поспех. З’явілася новая сіла з ярка выяўленай праеўрапейскай праграмай, якая атрымала падтрымку. Мы тады падлічылі, што больш за мільён выбаршчыкаў прагаласавалі за кандыдатаў, якія ішлі пад брэндам нашай партыі.

Калі да гэтага ў дэмакратычным апазіцыйным руху дамінаваў Беларускі народны фронт, то ў 1995-м эстафету прыняла АГП. У нас была сфармаваная дзеяздольная фракцыя з моцным складам.

“Мы гулялі паводле правілаў, а Лукашэнка займаўся палітычным рэслінгам”

— Драматычным момантам у дзейнасці ВС-13 стала спроба абвяшчэння імпічменту тады яшчэ легітымнаму прэзідэнту Лукашэнку. Што не атрымалася?

— АГП была ініцыятарам гэтага працэсу. Затым былі складаныя кансультацыі, таму што нашых галасоў не хапала для запуску працэдуры. Перамовы з калегамі па парламенту завяршыліся паспяхова: нас падтрымалі фракцыі камуністаў, аграрыяў і сацыял-дэмакратаў.

Гэта быў сапраўды найбольш небяспечны, найбольш моцны выклік і найбольш моцная пагроза для Лукашэнкі за ўвесь час знаходжання яго ва ўладзе.

Чаму не атрымалася? Прычын некалькі. У Лукашэнкі былі перавагі. Па-першае, трэба прызнаць, ён быў больш папулярны за парламент. Па-другое, ён меў магчымасць хутка прымаць рашэнні, таму што яны прымаліся ў адным кабінеце, у адной галаве. А нам патрабавалася ўсё ж такі больш часу на ўзгадненне тых ці іншых дзеянняў. І, па-трэцяе, мы гулялі паводле правілаў, а Лукашэнка займаўся палітычным рэслінгам, гуляў без правілаў. Ён падкупляў дэпутатаў, шантажаваў іх, меў кампрамат на асобных членаў Канстытуцыйнага суда. Усё гэта і дало яму неабходны вынік.

— Вы ўзгадалі сумесную працу з фракцыяй камуністаў. Як вашы калегі па партыі паставіліся да такога рашэння, бо многія з іх былі антыкамуністамі?

— Калі трапляеш у аўтазак, там не глядзяць на партбілет. Паўтаруся, АГП з’явілася ў выніку аб’яднання, а не расколу. У нас ментальнасць іншая. Мы былі заўсёды гатовыя да сітуацыйных альянсаў дзеля агульных мэтаў і задач. Мы аб’ядноўваліся з усімі, хто выступаў за сумленныя і свабодныя выбары, за незалежнасць і суверэнітэт Беларусі. Мы аб’ядноўваліся дзеля таго, каб правы, свабоды і годнасць чалавека былі найвышэйшай каштоўнасцю, каб на шалях гэта было важней за дзяржаву, бюракратыю, чыноўнікаў.

Акрамя таго, рашэнні прымалі людзі-стваральнікі — Васіль Шлындзікаў, які стварыў знакаміты завод “Амкадор“, народная артыстка Зінаіда Бандарэнка, двойчы Герой Сацпрацы Васіль Старавойтаў, народны дэпутат СССР Аляксандр Дабравольскі, бацька беларускага рубля Станіслаў Багданкевіч і многія іншыя. Таму вось гэтыя людзі, вядома, прымалі рашэнні не эмацыйна, не з пункту гледжання папулізму, а узважваючы ўсе “за“ і “супраць“.

“Калі б не рух Беларусі да дыктатуры, сярод чыноўнікаў былі б сябры АГП“

— Вы назвалі шэраг вядомых калег. Але былі і іншыя, якія перакінуліся ў лагер Лукашэнкі. Такім яркім персанажам з’яўляецца былы міністр сельскай гаспадаркі, экс-кіраўнік Мінскага і Гродзенскага аблвыканкамаў Сямён Шапіра. Што яны шукалі ў АГП?

— У свой час у партыі знаходзіліся розныя людзі. Трэба адзначыць, што палітычная міграцыя — натуральны працэс. Нядаўна былі мясцовыя выбары ў Латвіі, а цяпер у Эстоніі. І калі мы загуглім, то ўбачым, што вялікая колькасць палітыкаў мігруе з адной палітычнай сілы ў іншую. Гэта ўмовы дэмакратыі.

У любым грамадстве заўсёды ёсць частка людзей, якія прыходзяць у палітыку не столькі з ідэалагічных меркаванняў, колькі зыходзячы з таго, што ёсць ліфт росту. І калі ты ў палітыцы, то можаш рухацца па кар’ернай лесвіцы, вырашаць нейкія свае асабістыя пытанні, задавальняць нейкія карпаратыўныя інтарэсы. Гэта таксама аб’ектыўны працэс.

І вось калі ёсць магчымасць выбару, калі няма ціску, рэпрэсій, гэта не так прыкметна. Так, Шапіра быў у партыі, як і былы намеснік міністра эканомікі Андрэй Тур (памёр у 2016 годзе. — “Позірк”.), як і іншыя, якія прыйшлі ў партыю ў 1995-м. тады людзей не пераследвалі за палітычныя погляды, за тое, што яны маглі знаходзіцца ў апазіцыйнай партыі.

Калі ў Беларусі ўзмацніўся аўтарытарызм, мы шчыра сказалі: “Сябры, вось цяпер пачынаецца іншы час, час сур’ёзных выпрабаванняў. У вас будуць праблемы, бо ў вас членскі партыйны білет АГП. Таму вам даецца магчымасць напісаць заяву і выйсці з партыі, юрыдычна аформіць працэдуру”. Частка людзей, якія адной нагой былі яшчэ ў партыі, а другой — у структурах улады, не сталі пісаць заявы.

Не ў якасці адваката скажу, што той жа Шапіра, калі б краіна ў 1995 годзе не стала дрэйфаваць у бок аўтарытарызму, а потым і дыктатуры, магчыма, быў бы чыноўнікам з партыйным білетам. Таму што як прафесіянал ён сапраўды меў добры досвед. У яго быў за спінай не саўгас “Гарадзец”, а добрая гаспадарка, якой займалася цэлая сям’я. І ў іх была прадпрымальніцкая жылка.

“Канапацкая не выканала пагадненне з партыяй“

— А як жа дэпутацтва Ганны Канапацкай?

— Гэта зусім іншы файл. Гэта цалкам і цалкам была гульня ўлады. Калі ім трэба было паказаць Захаду, што ў Беларусі нібыта ёсць дэмакратыя, што адбыліся змены, ў 2016-м у Палату прадстаўнікоў было дапушчана два чалавекі не з сістэмы (акрамя Канапацкай туды трапіла старшыня Таварыства беларускай мовы Алена Анісім. — “Позірк”.).

На месцы Канапацкай магла быць Пятрова або Сідарава. Гэта ўсё роўна ўжо. Проста яны ўзялі двух чалавек, якія былі пад іх кантролем.

А перад намі быў такі выклік: прымаем гэтую гульню ці не прымаем? У нас было дакладнае разуменне, што пачалася гульня. Была дыскусія, мы сказалі: калі не паспрабуем выкарыстоўваць яе мандат, да нас будзе больш прэтэнзій.

Мы з самага пачатку разумелі, што гэта гульня. Партыя падпісала з Канапацкай пагадненне. І там былі пазначаны абавязацельствы двух бакоў. І па выніку мы яе выключылі з партыі, таму што яна не выконвала абавязацельствы, якія былі замацаваны ў гэтым пагадненні.

Там былі дзве галоўныя тэмы. Першая — прасоўванне сумленных, свабодных выбараў. Другая — прасоўванне эканамічнага парадку дня (бізнес, індывідуальная ініцыятыва і іншае). Калі другой яна яшчэ больш-менш давала рады, то па сумленных выбарах мы ад яе не дамагліся ніводнага выступу.

Гэтак сама мы не дамагліся, каб яна персанальна крытыкавала Лукашэнку і сілавыя структуры. Мы разумеем, што гэта было пунктам яе дамоўленасцяў з тым бокам.

“Праз тое, што прайшоў Раманчук у 2010-м, цяпер прайшлі тысячы“

— Яшчэ адным “факапам” АГП называецца тэлівізійны выступ партыйнага кандыдата Яраслава Раманчука пасля разгону Плошчы-2010. Пазней ён сцвярджаў, што зрабіў гэта, каб выратаваць вас. Праз гады як вы ацэньваеце гэта?

— Час усё расстаўляе па сваіх месцах. Адна і тая ж сітуацыя ў розныя часы ўспрымаецца па-рознаму. У 2010–2011 гадах гэта быў велізарны хейт ў дачыненні да Яраслава, партыі і мяне асабіста. Калі я выйшаў з СІЗА КДБ (“амерыканка”), то не стаў асуджаць Яраслава.

Маці нараджаюць дзяцей не для таго, каб з іх рабілі цвікі. І ў любой нармальнай краіне, у Літве, у Польшчы, Яраслаў, калі б атрымаў падтрымку грамадзян, быў бы вельмі добрым дэпутатам або прэзідэнтам. Я ў гэтым не сумняваюся.

Але тады ў вачах пераважнай большасці дэмакратычнай супольнасці, якая ў асноўнай сваёй масе не ведала пахаў ні Акрэсціна, ні “амерыканкі”, гэта выглядала як нейкая здрада, адступленне ад маральных крытэраў.

А ў яго была сітуацыя такая, што паднялі з ложка і, як той казаў, паставілі перад фактам: Лукашэнка залье крывёю ўсю краіну, а першай ахвярай будзе Лябедзька, і ты з гэтым будзеш жыць. Яраслаў не браў удзелу ў вулічнай частцы бітваў апазіцыі, гэта было яго слабое месца. Ён мне сказаў шчыра: у мяне дрыжалі рукі і ногі, я быў бездапаможны.

Цяпер, праз тое, што прайшоў Яраслаў, прайшлі тысячы людзей — і паперы розныя падпісвалі, і заявы для ТБ рабілі. І мы сёння ўсё разумеем: у нас няма гэтага хейта. Мы на гэта глядзім па-іншаму, таму што хваля рэпрэсій ахапіла ўжо сотні тысяч людзей, калі ўлічваць сем’і.

У АГП 30 гадоў за плячыма, і адно і тое ж дзеянне, якоя мы рабілі ў той ці іншы час, ацэньвалася па-рознаму. У адной сітуацыі можна сказаць, што шклянка напалову пустая, а ў другой — што напалову поўная. І ў гэтым, я думаю, перавага ўсіх, так скажам, старых партый, якія з 1990-х застаюцца на фронце.

“Усе лідары апазіцыйных партый траплялі пад рэпрэсіі”

— Вы ледзь не рэкардсмен сярод партыйных лідараў па затрыманнях, штрафах і адміністрацыйных арыштах. Цяжка было?

— Тут павінны быць нейкія асабістыя якасці. Таму што на ўсіх, хто ўзначальвае апазіцыйную структуру ў Беларусі, так ці інакш накладаюцца абавязанні быць у першым шэрагу. Няважна, сядзіш ты за сталом перамоваў ці прысутнічаеш на нейкай канферэнцыі альбо на несанкцыянаваным мітынгу. Ты павінен быць на першай лініі, не можаш дзесьці быць ззаду.

Таму ўсе лідары апазіцыйных партый, хто больш, хто менш, траплялі пад рэпрэсіі. І можам цяпер і пра Мікалая Статкевіча казаць, і пра Паўла Севярынца, і пра іншых. Хто быў на перадавой, той трапляў пад гэтыя замесы.

Паводле маіх прыкідак, пройдзена каля 65 палітычна матываваных працэсаў. Але трэба разумець, што кожны працэс — стрэс для сям’і, для цябе. Многія людзі ўбачылі рэпрэсіі толькі ў 2020 годзе. А мы гэта бачылі і ў 1990-я, і праз многае праходзілі. Дастаткова ўспомніць нашых калегаў па партыі Віктара Ганчара і Юрыя Захаранку.

— Што вам асабіста запомнілася?

— Напэўна, 2004 год. У мяне была сустрэча ў амбасадзе ЗША. Выйшаў адтуль, і людзі масках мяне скруцілі. Прывезлі ў КДБ. Прызнаюся, што парадаваўся, калі ўбачыў супрацоўніка ў форме. Вось такая сітуацыя, ты радуешся, што ў КДБ, а не трапіў у мяшок эскадрону смерці, які мог бы вывезці, як Ганчара з Захаранкам, і забіць.

Мне зачыталі афіцыйнае папярэджанне і перадалі нейкую паперу. Я, праўда, яе ўзяў і пайшоў. А праз два ці тры дні вырашыў паглядзець уважліва. Там была спасылка на Крымінальны кодэкс. І там мяне абвінавачвалі паводле артыкула “здрада дзяржаве”, які на той час прадугледжваў смяротнае пакаранне. Гэта быў 2004 год, а не 2025-ы.

Калі другі раз трапіў у падвалы “амерыканкі“, мяне там таксама цэлы дзень дапытвалі па маёй паездцы ў Грузію і ўсё астатняе. А потым вывезлі за горад і пакінулі са словамі: “Анатоль Уладзіміравіч, вы разумны чалавек, вы павінны зрабіць правільныя высновы з гэтага“.

Гэта значыць былі вось такія запалохванні: цябе скручваюць, кідаюць у машыну, вязуць невядома куды, потым нейкія людзі ціснуць на цябе, што, маўляў, ты не выйдзеш адсюль, што ў сям’і будуць праблемы і г.д.

— Чым дыхае сёння АГП, ці працягваецца праца?

— Партыя ліквідаваная ўнутры краіны, але яна працягвае дзейнічаць за яе межамі. Цяпер акцэнт зроблены на тым, каб працягваць працу ў гарадах Польшчы, Літвы, усюды, дзе атабарыліся партыйцы, якія вымушана з’ехалі.

Акрамя таго, ідзе ўзаемадзеянне на платформе дзевяці палітычных структур. Рэгулярна адбываецца абмен інфармацыяй, рэалізуюцца некаторыя праекты.

Таму можна сцвярджаць, што ліквідаваныя ў Беларусі партыі захавалі свае брэнды і ў той ці іншай форме працягваюць працаваць. У прыватнасці, члены палітычных партый прадстаўлены ў Каардынацыйнай радзе.

Што тычыцца працы ўнутры краіны, то яна фактычна паралізаваная — бяспека людзей вышэй за ўсё.