Філосаф Вольга Шпарага: Няма перадумоў, што Еўропа першай пойдзе на саступкі Лукашэнку

Рэпрэсіі, пазбаўленне ўцекачоў магчымасці памяняць пашпарт за мяжой, станаўленне грамадзянскай супольнасці ў эміграцыі, выжыванне на яшчэ не зачышчаных таталітарнай машынай выспах — гэта толькі некаторыя пытанні, актуальныя для беларусаў, якія апынуліся па розныя бакі платоў, турэмных і памежных.

Пра тры гады надзвычайнага становішча, у якім знаходзяцца беларусы і Беларусь, “Позірк” пагутарыў з кандыдатам філасофскіх навук, аўтарам кнігі “У рэвалюцыі жаночы твар. Выпадак Беларусі” Вольгай Шпарага.

“Рэжым спадзяецца, што ў інфармацыйнай блакадзе ўдасца некага пераканаць”

— Спробы афіцыйнага Мінска апраўдацца ў вачах ЕС і сусветнай супольнасці і паўстаць міратворцам — прыкмета слабасці рэжыму і эфектыўнасці санкцый?

— Па-першае, мы бачым, наколькі ўзровень хлусні вырас на афіцыйным узроўні. Найбольш яскрава гэта было відаць у сітуацыі з Прыгожыным, калі спачатку Лукашэнка казаў, што гатовы даць яму абарону, а пасля яго смерці сцвярджаў, што нічога не абяцаў. І ў гэтым сэнсе стратэгія хлусні на афіцыйным узроўні ўнутры краіны і ў знешняй палітыцы — у логіцы ўлады.

Па-другое, гэта спроба вярнуць сабе суб’ектнасць: суверэнітэт уразаецца на розных узроўнях, трэба нешта рабіць, і вельмі трэба хоць нейкае прызнанне, але наогул няма жадання ісці на саступкі. Гаворка пра тое, каб адпусціць нейкую колькасць палітвязняў, змякчыць палітыку катаванняў у турмах і калоніях, не вядзецца. Рэжым не ідзе ні на якія саступкі ў гэтым пытанні. Верагодна, у такой логіцы застаецца павышаць градус хлусні і нахабства. Мы ўвесь час гаворым пра інфармацыйную блакаду, што Беларусь мала прадстаўленая ў СМІ. Мабыць, таму тая ж Германія не адносіць яе да краін, небяспечных для жыцця.

Верагодна, рэжым спадзяецца, што ў сітуацыі інфармацыйнай блакады яму ўдасца кагосьці пераканаць. Выкажу здагадку, што на лакальным узроўні гэта спрацуе.

Таму медыйная прысутнасць Беларусі вельмі важная: дзень і ноч нагадваць пра тое, што насамрэч адбываецца ў краіне і што бессаромная хлусня — ледзьве не стрыжань дзяржаўнай палітыкі.

— Лукашэнка можа ізноў падаваць сігналы Захаду, як ужо рабіў не раз?

— Такога ўзроўню пратэстаў і рэпрэсій у Беларусі да 2020 года не было, а рэакцыя на гэтыя падзеі Еўропы і сусветнай супольнасці была адкладзенай, не своечасовай. Мы атрымалі санкцыі ўжо пасля прызямлення самалёта з Раманам Пратасевічам. Але ўсё ж не бачу перадумоў, што Еўропа першай пойдзе на саступкі Лукашэнку — да таго, як ён адпусціць палітвязняў, каб градус рэпрэсій быў зніжаны. Цалкам зразумела, якія Лукашэнка павінен зрабіць для гэтага крокі. Гэта выразна сказана ўсімі краінамі, і добра, што пра гэта гучна кажуць краіны Балтыі і Польшча.

“У 2020 годзе нам банальна не хапала плана”

— Беларусь праз Лукашэнку сёння ў сусветным парадку прадстаўляе інтарэсы Расеі і ўспрымаецца як краіна, што страціла незалежнасць?

— На мой погляд, пазіцыя, што Лукашэнка — спікер Пуціна, а суверэнітэт Беларусі максімальна зрэзаны, існавала і да пачатку вайны. Мы як раз дзесьці адстойвалі сваю суб’ектнасць, а ў сусветнай супольнасці так не лічылі, таму што ўплыў Расіі заўсёды было вялікім. Цяпер мы бачым у кантэксце вайны ўзмацненне “савецка-рускамірскай” ідэалогіі. Бо яе да падзей 2020 года не было! Неяк хутка з’явіўся новы тып прапагандыстаў. На шчасце, у іх шэрагах ёсць нязгода і не ўсе гатовыя падтрымаць “рускі свет”, але ў інфармацыйным полі, у кантэксце вайсковай падтрымкі Расіі беларускі рэжым выглядае як частка агрэсіўнай расійскай палітыкі.

Кабінет Святланы Ціханоўскай прапанаваў план пераходнага перыяду — таго, што павінна адбывацца ў краіне, як мусяць паводзіць сябе розныя палітычныя сілы, што будзе адбывацца на ўзроўні розных інстытутаў. Мы павінны дакладна гэта разумець, а таксама ўлічваць усе спадарожныя ўмовы. Мы не ведаем, калі гэта адбудзецца і як будзе пачувацца Еўрасаюз у гэты час.

Мы бачым складаныя працэсы дэдэмакратызацыі, аўтарытарных рэжымаў становіцца больш. Але тое, што трэба будзе рабіць у зручны момант, варта прадумваць цяпер. У 2020 годзе нам банальна не хапала плана. Вядома, мы не чакалі, што будзе такое паўстанне, і ствараць план на хаду было складана, але мне здаецца, што ад гэтага плана пераходнага перыяду шмат што залежыць.

На адной з канферэнцый Валер Сахашчык (прадстаўнік Аб’яднанага пераходнага кабінета па абароне і нацыянальнай бяспецы. — “Позірк”.) выступіў супраць вызвалення ўзброеным шляхам, але за раскол рэжыму, дзяржапарату, працу з войскам. Ён сказаў, што працуе ў гэтым накірунку. Мне здаецца, вельмі важна разумець, наколькі людзі, якія знаходзяцца ў сістэме, хочуць пераменаў, наколькі яны незадаволеныя прыходам Расіі. У плане павінны быць прапісаны траекторыі таго, што будзе адбывацца з людзьмі ў розных інстытуцыях. Гэта не азначае, што абсалютна ўсе датычныя паўстануць перад судом, пазбавяцца працы. Будзе празрысты і справядлівы працэс, яго этапы павінны быць прапісаны і абмеркаваны нашымі дэмсіламі.

“Людзі ўключаюцца, калі ёсць канкрэтныя справы”

— Як вырашаць праблемы людзей у эміграцыі? Як быць беларусам у сітуацыі, калі ёсць Лукашэнка і ідзе вайна ва Украіне?

— Нашы дыяспары працуюць. Добра, што ў іх ёсць юрысты, якія дапамагаюць людзям. Але кожны раз пасля чарговых сустрэч я пераконваюся ў наяўнасці велізарнай праблемы інфармаванасці грамадства краін, у якіх мы жывем. Гэта павінна быць інфармаванне на лакальным узроўні аддзелаў міністэрстваў замежных спраў, а ў выпадку з Германіяй, якую ўжо згадвала, — у асобных землях, таму што там прымаюцца канкрэтныя рашэнні і наогул ніхто не чуў пра Беларусь і яе праблемы.

Магчыма, нам варта думаць аб новых стратэгіях інфармавання. Так, у нас шмат важных мерапрыемстваў, накіраваных на падтрыманне ідэнтычнасці, беларускіх супольнасцяў, але нам трэба не менш рабіць для інфармавання грамадства і палітыкаў, займацца лабіяваннем. Патрэбныя, мабыць, людзі, групы, якія будуць у кожнай краіне на лакальным узроўні гэта рабіць. Патэнцыял у дыяспар вялікі. Ліпеньскі марафон салідарнасці паказаў, што людзі ўключаюцца, калі ёсць канкрэтныя справы і задачы, а яны ў нас ёсць.

“За рашэнні Лукашэнкі беларусы не адказныя”

— Як павінна ўспрымацца Беларусь у кантэксце дапамогі Расіі ў яе вайне супраць Украіны?

— Я ўвесь час адстойваю пункт гледжання, што няма віны беларусаў, а ёсць актыўная адказнасць. Гэта даўняя дыскусія, яна пачалася з моманту эскалацыі вайны ва Украіне 24 лютага 2022 года. У якой ступені мы нясем адказнасць як нязгодная частка грамадства і тыя, хто захоўвае нейтралітэт ці маўчыць? Для яе вызначэння я выкарыстоўваю такое посткаланіяльнае выказванне змагара за правы чарнаскурых Малькальма Ікса: “Мы не нясем адказнасці за свой прыгнёт, але нясем адказнасць за сваё вызваленне”.

Гэта значыць, я ўсё ж лічу, што ступень адказнасці ёсць, паколькі мы ўсе застаемся беларусамі, звязаныя адзін з адным. Мы адказныя ў той ступені, што выкрываем рэжым, салідарызуемся з Украінай, робім усё магчымае, каб яна выйграла гэтую вайну як мага хутчэй. За рашэнні, якія прымае Лукашэнка, мы не адказныя, але робім усё магчымае, каб паказаць: мы па-ранейшаму не згодныя з яго рашэннямі, і ў нас ёсць гэтая пазітыўная праграма падтрымкі Украіны.

“Атрымліваць новы досвед, прыносіць яго ў краіну — гэта ўсё не патрэбна”

— Указ № 278 аб спыненні выдачы пашпартоў за мяжой — чарговая спроба дацягнуцца да тых, хто з’ехаў, пагоршыць ім жыццё?

— У рэжыму некалькі матываў. Адзін з іх — ускладніць жыццё тым, хто з’ехаў, і адначасова іх пакараць. Таму што хтосьці не зможа адэкватна ацаніць узровень рызыкі і прыедзе мяняць пашпарт. А частка тых, хто ніяк не ўдзельнічаў у пратэстах, але вымушаны вярнуцца па пашпарт — іх таксама можна шантажаваць.

Другая прычына — дэманстратыўна адмовіцца ад беларусаў, якія з’ехалі з палітычных матываў. Зыходзячы з таго, што вяшчае прапаганда, усе мы, хто крытыкуе рэжым, не патрэбныя. Таму нязгодным не падоўжаць пашпарты, і хай яны згніюць на Захадзе. Бо прапаганда сцвярджае, што мы ўсе жывем дрэнна. Мабыць, разлік такі: “Мы пазбавім людзей пашпартоў, і яны пачнуць распавядаць, які дрэнны Захад, нікога не хоча падтрымліваць, а беларусы, якія выступілі супраць рэжыму, там нікому не патрэбныя і ім застаецца толькі вярнуцца”.

— Закранем тэму адукацыі. Чарговая спроба яе “нармалізаваць” — гэта помста грамадству, якое ў 2020 годзе “раптам” вырашыла, што можа вызначаць свой лёс самастойна?

— Па-першае, гэта спроба паставіць моладзь у яшчэ больш залежнае становішча. Яшчэ больш падпарадкаваць яе дзяржаве і зрабіць лаяльней, пазбавіць неабходных для выжывання ведаў і навыкаў, каб яна не магла інтэгравацца ў глабальны свет. Падарожнічаць, вучыць мовы, вучыцца за мяжой, атрымліваць новы досвед і прыносіць яго ў краіну — гэта ўсё не трэба. Сістэма існуе паводле ўласных законаў. А гэтыя законы зводзяцца да эксплуатацыі людзей.

Напоўніцу эксплуатаваць чалавека можна, калі ў яго няма сучасных навыкаў і ведаў. Каб людзі знаходзіліся ва ўладанні рэжыму і ў іх не было інструментаў, магчымасцяў усведамляць недахопы, супраціўляцца гэтаму, шукаць дапамогу за межамі краіны.

Па-другое, адмова ад інтэграцыі ў сусветны і еўрапейскі кантэкст. Адмова ад сімволікі, не кажучы ўжо пра нацыянальную гісторыю. З ёй і так раней былі праблемы: яна ўвесь час ўпісвалася ў гэты савецка-расійскі наратыў. А цяпер і пагатоў. І атрымліваецца, што ўсе сувязі і ўнутры, і звонку будуць абрывацца. Мы не частка свету, мы не частка Еўропы — жывем як хочам! Лукашэнка даўно настойваў, што ў Беларусі свой шлях, вось ён яго і даводзіць.

“Рэжым, набліжаны да канцлагера”

— Як вы ацэньваеце стан грамадзянскай супольнасці Беларусі на сённяшні дзень?

— Рэпрэсіі ўзмацняюцца. У розных гарадах, на прадпрыемствах ёсць прамыя рэпрэсіі, калі людзей затрымліваюць, збіваюць, затым асуджаюць на розныя тэрміны зняволення. Ёсць схаваныя рэпрэсіі, калі звальняюць або прымушаюць звальняцца. Калі ўжо затрымлівалі, чалавека не прымаюць на працу. Вядома маса такіх выпадкаў.

З’яўляюцца новыя віды рэпрэсій: на працоўным месцы не толькі прымушаюць падпісаць усе магчымыя паперы аб няўдзеле ў пратэстах і прайсці ўсе магчымыя праверкі на лаяльнасць рэжыму, але яшчэ і ўступаць у прафсаюз. На гэтай падставе могуць не прыняць на працу. Рэжым робіць больш жорсткімі формы кантролю і рэпрэсій дзе толькі можна.

Сёння ў Беларусі рэжым, набліжаны да канцлагера. Мы гэта бачым, калі чытаем інтэрв’ю, гутарым з тымі, хто выехаў за мяжу, даведваемся, ад якіх наогул катаваннях пакутуюць людзі ў турмах. Сістэма вельмі страшная, яна пагражае свабодзе і жыццю людзей, і гэта пачуццё страху нагнятаецца уладай штучна. Многія не хочуць з’язджаць з краіны і маюць на гэта ўласныя прычыны. Некаторыя жывуць у пастаянным чаканні, што прыйдуць сілавікі і пачнуць ламаць дзверы. Так, практыка супраціву заўсёды была і ў сталінскія часы ў канцлагерах, проста людзям не ўдавалася сістэму пераламаць. Нам варта думаць, як ёй супрацьстаяць цяпер.