Яўгенія Доўгая: Беларуская турма — найгоршае месца на зямлі

Пра Яўгенію Доўгую “Позірк” распавядаў два гады таму. Тады гэта была ў асноўным гісторыя пра тое, як беларускай журналістцы, якая прызвычаілася дапамагаць іншым, самой спатрэбілася дапамога, калі, збегшы ад рэпрэсій ва Украіну, яна, як і многія, пасля расійскага ўварвання была вымушаная зноў змяніць месца жыхарства.

У Варшаве Доўгая заснавала ініцыятыву “Палітвязынка”, мэта якой — наданне дапамогі жанчынам-палітвязням. Напярэдадні Міжнароднага жаночага дня “Позірк” паразмаўляў з журналісткай і актывісткай.

“Мужчынскія і жаночыя калоніі — гэта розныя светы”

— Найперш хацелася б павіншаваць вас з надыходзячым, як у нас афіцыйна кажуць, Міжнародным жаночым днём, пажадаць здароўя і ўсялякіх поспехаў. Колькі жанчын-палітвязняў сустрэнуць свята ў месцах пазбаўлення волі?

— Вялікі дзякуй за віншаванне. Паводле звестак праваабаронцаў, не менш за 190 жанчын. Але гэтая лічба відавочна можа быць больш.

— Наколькі адрозніваюцца ўмовы ўтрымання і стаўленне адміністрацыі папраўчых устаноў да жанчын-палітвязняў і астатніх; да жанчын і мужчын — палітвязняў?

— Справа зусім не ў адрозненні нават, а ў тым, што гэта зусім розны досвед, як розныя светы. Возьмем элементарнае: артыкулы выдаткаў на перадачу. Жанчынам неабходна купляць гігіенічныя сродкі. Прыкладна 30 еўра сыходзіць толькі на пракладкі і тампоны. Гэта значыць, калі б у месцах пазбаўлення волі быў свабодны доступ да гігіенічных сродкаў, гэтыя 30 еўра можна было б выдаткаваць, умоўна кажучы, на кавалак сыру і кавалак сала. Таму што ў калоніі, дарэчы, ежа нізкакаларыйная, а фізічнай працы і стрэсу вельмі шмат.

Да таго ж у жаночай калоніі рэжым дня адбудаваны так, што з 5.30 жанчына ў пастаяннай фізічнай працы. Там зусім няма часу нават на чытанне. Таму я вельмі здзіўляюся, калі мужчыны пішуць, што ў калоніі ў іх быў час прачытаць шмат кніг. У жанчын такой магчымасці няма. Яны альбо прыбіраюць тэрыторыю, альбо працуюць на швейнай фабрыцы, альбо глядзяць ідэалагічныя фільмы.

Гэта зусім не значыць, што жанчынам горш, чым мужчынам. Усім палітвязням дрэнна. І ўсё накіравана на тое, каб чалавека знішчаць як фізічна, так і маральна. Проста гэта розны досвед. І яшчэ. Цяпер палітвязняў уключаюць у спісы “тэрарыстаў”. Гэта накладае некаторыя абмежаванні на грашовыя пераклады, дзякуючы якім чалавек можа ў краме купіць што-небудзь. Пры абмежаванні на пераклады купіць можна вельмі мала. Да прыкладу, толькі пачак кавы і яблыкі. А калі купляе жанчына — гэта заўсёды праблема выбару. Асабліва калі ў сям’і няма магчымасці нармальна падтрымліваць. І вось жанчына разважае, што купіць: сродкі гігіены, без якіх немагчыма, альбо крэм для рук, альбо ежу. Перад мужчынамі такі выбар не паўстае.

— Якія гісторыі распавядаюць жанчыны, якія выйшлі на волю?

— Гісторый розных шмат. Ва ўсіх прадзімае адзін і той жа наратыў: беларуская турма — гэта найгоршае месца на зямлі. І яно знясільвае чалавека.

“Беларускі ў зняволенні адчуваюць перманентны страх быць згвалтаванымі“

— Катаванні жанчын — у чым яны выяўляюцца, якая ёсць інфармацыя?

— Пры затрыманні жанчын таксама б’юць, саджаюць у ШІЗА. А знаходжанне ў ШІЗА — гэта цяжкая катаванне. Практыкуецца эмацыйны прэсінг, жанчынам пагражаюць забраць дзяцей.

Нядаўна ў Варшаве здарылася страшная трагедыя: згвалтавалі беларуску Лізу. Яна памерла. Сотні беларусак падзяліліся страшнымі гісторыямі, калі яны сутыкнуліся з гвалтам. Я чытала і жахалася. Дзякуй усім гэтым смелым жанчынам, хто распавядае гэта ўсё. Але потым я сябе злавіла на думцы, што беларускі пры затрыманні і ў зняволенні заўсёды адчуваюць перманентны страх быць згвалтаванымі. Яны ўвесь час чуюць “цяпер вас закінем у камеру да мужыкоў, вас па крузе пусцяць” і іншыя жудасныя рэчы.

Часта жанчын затрымліваюць у ніжняй бялізне, рана раніцай, калі яны яшчэ спяць. Жанчыны распавядаюць, як да іх дадому ўлятае атрад мужчын, з аўтаматамі, крыкамі…

— Магчыма, цынічнае пытанне: тое, што ўсе жанчыны, асуджаныя па палітычных матывах, жывыя, ці з’яўляецца сведчаннем захавання ў месцах пазбаўлення іх волі хоць бы элементарных нормаў утрымання? Ці гэта пакуль проста шчаслівая выпадковасць?

— Гэта проста пакуль што шанцуе. І гэта шчаслівая выпадковасць. Час ідзе, і ў турме людзі ўжо сапраўды здаравейшымі не становяцца.

— Ці ёсць інфармацыя аб становішчы тых, каго ўлады ўпарта спрабуюць вывесці з фокусу ўвагі грамадскасці ізаляцыяй ад знешняга свету, напрыклад Калеснікавай?

— Пра Марыю Калеснікаву паступаюць навіны, што справы ў яе са здароўем не вельмі, яе часта ўтрымліваюць у памяшканні камернага тыпу і штрафным ізалятары. Я не магу пацвердзіць гэтую інфармацыю ніяк.

— Ці кантактуеце з палітыкамі-жанчынамі ў пытанні жанчын-палітвязняў? Могуць яны дапамагчы чымсьці, акрамя выказвання “глыбокай заклапочанасці”? Ці дапамагаюць жанчыны — амбасадары дэмакратычных краін у Беларусі?

— На жаль, у нашай ініцыятывы не так шмат уплыву… І насамрэч я першапачаткова не моцна ставіла сабе гэтую задачу. Маёй задачай заўсёды было і застаецца — падтрымліваць і павялічваць бачнасць беларусак-палітвязняў. Задача палітыкаў — знаходзіць палітыкаў, якія дапамагаюць. Я магу дзяліцца сваімі назіраннямі, магу распавядаць пра жанчын, магу звязваць з жанчынамі.

Але, калі шчыра, нават нашы дэмсілы не моцна зацікаўлены ў нашай працы. То бок я не заўважыла, каб праяўлялі да яе цікавасць ці ўвогуле пыталіся маёй парады. Я мяркую, што і без мяне ім хапае экспертаў.

“Маржы не заўважаюць, калі суродзіча з іх зграі побач забіваюць да смерці”

— На ваш погляд, чаму жанчыны ідуць у наглядчыкі? Чаму ім падабаецца зневажаць іншых?

— Для мяне гэта такое ж пытанне, як і чаму мужчыны б’юць іншых мужчын пры затрыманні. У людзях заўсёды было, ёсць і будзе зло, улада над іншымі. І задача кожнага чалавека выбраць — што рабіць з гэтым злом.

Я за апошнія паўгода перачытала ўсяго Рэмарка. У творы “Трыумфальная арка” ён разважае, што ў нейкі момант народ філосафаў і пісьменнікаў стаў маржамі. У маржоў ёсць такая ўласцівасць: яны зусім не заўважаюць, калі суродзіча з іх зграі побач забіваюць да смерці. Морж ў гэты момант наогул не звяртае ніякай увагі. І Рэмарк піша, што бачыў, як яго народ заставаўся “маржом”, калі яго суседзяў вычышчалі і адпраўлялі мільёнамі ў газавыя камеры.

Зло будзе заўсёды. Задача кожнага — навучыцца кіраваць злом, перамагаць зло, не выцягваць “ўнутранага фашыста”, не даваць яму развіцца.

— Чым займаецца ініцыятыва “Палітвязынка”, хто можа звярнуцца ў яе, якую дапамогу атрымаць? І наадварот, якую дапамогу ахвотныя могуць надаць вашай арганізацыі?

— Мы можам найперш дапамагчы сабраць перадачу для палітзняволенай. Для гэтага з намі можна звязацца праз “Інстаграм”, дзе ў нас на сённяшні дзень больш за тры тысячы падпісчыкаў. Далучайцеся, будзем дапамагаць разам.