“Пастка для беларуса”. ЛГБТ-актывісту не даюць абарону ў Германіі

Беларускі грамадскі актывіст, адкрыты прадстаўнік супольнасці ЛГБТК+, які доўгі час пражыў ва Украіне, Валянцін Цішко быў вымушаны з’ехаць адтуль у Германію. Праблема, актуальная для шмат якіх беларусаў: заканчваецца пашпарт, а легалізавацца ва Украіне немагчыма.

“Позірк” паразмаўляў з актывістам пра тое, як яго прыняла новая краіна, і пра перспектывы легалізацыі там.

“Думаў, што з’язджаю месяцы на два-тры-чатыры”

— Як ты трапіў у палітыку ў Беларусі, і што прымусіла з’ехаць?

— Пачалося ўсё з 2019 года з парламенцкай кампаніі, калі я балатаваўся кандыдатам у дэпутаты. На той момант здавалася, што ўсё нармальна. Але былі трывожныя званочкі: арышт Вітольда Ашурка, затрыманні актывістаў і журналістаў, асабліва “Рэгіянальнай газеты” з майго горада Маладзечна. У нейкі момант я вырашыў, што трэба спрабаваць уцякаць.

Тады я і шмат хто думалі, што з’язджаем ненадоўга. Я выехаў 6 студзеня 2021 года у Львоў. Думаў, што месяцы на два-тры-чатыры. А знаходзіўся там да 2024 года.

За гэты час была гісторыя з прымусовым выездам у трэцюю краіну — Польшчу, але пасля змог вярнуцца ва Украіну.

— Што гэта за гісторыя?

— Справа ў тым, што я падаваўся на ўцякацтва ва Украіне. Гэта было 30 снежня 2021 года. Працэдура пачала запускацца. Служба бяспекі Украіны прыходзіла, была адна размова. А 24 лютага 2022-га пачалася вайна, і маю справу або згубілі, або на яе забілі. Цалкам магчыма, што забілі праз палітычныя пытанні, бо я грамадзянін Беларусі — краіны, адкуль ішлі [расійскія] войскі.

Гэтая гісторыя цягнулася да 2023 года. І раптам сюрпрыз, мяне разбудзілі а восьмай раніцы, павезлі ў міграцыйны аддзел, там пратрымалі да 13, пасля пасадзілі ў машыну, вывезлі на польскую мяжу. Змясцілі ў аўтобус без пашпарту, дакумент быў у кіроўцы. Так я апынуўся ў Польшчы.

Але адтуль паспяхова ўдалося вярнуцца ва Украіну праз два тыдні. У выніку я атрымаў не статус уцекача, а часовы від на жыхарства. Пэўны час так і жыў, але пашпарт заканчваецца. Гэта боль і сум шмат каго з беларусаў.

Украіна так на сённяшні дзень ніякага рашэння не прыняла, што рабіць у такой сітуацыі. Таму было прынятае рашэнне ехаць далей. Далей была Германія.

— Але, калі ўдалося вярнуцца ва Украіну, можа, быў шанец звярнуцца да гэтых кантактаў дзеля далейшай легалізацыі там?

— Не ўсё так адназначна, як кажуць рускія. Я не люблю спісваць глюкі, якія ёсць ва Украіне, на “ў іх жа ідзе вайна”. Вайна ідзе, аднак не можна ўсё на гэта спісваць. Або так супала, або была “многахадовачка”, але мянялася кіраўніцтва, мяняліся людзі на пасадах, трэція ўжо не ведалі кейса.

Плюс на месцах цяжка нешта вырашаць, калі афіцыйны Кіеў не прыняў палітычнага рашэння. Я ведаю, што ў Львове застаюцца беларусы, у якіх тая ж праблема з пашпартамі. І цяпер людзі патрапляюць у пастку. Пастку для беларуса. Нават калі запытаць уцякацтва, гэта доўгая, складаная працэдура, тым больш у краіне, дзе ідзе вайна.

І людзі не могуць выехаць, бо не маюць пашпарту, і візу ўжо не атрымаеш, і ва Украіне можа быць так, што сёння нармальна, а праз два тыдні можа быць небяспечна беларусам.

“Немцы стаміліся ад уцекачоў”

— Як разгортвалася сітуацыя ў Германіі?

— Прыбыў я 10 лютага 2024 года ў размеркавальны лагер. Гэта на захадзе краіны. Там прымаюць тваю заяву на атрыманне абароны. Я не запытваў працэдуру ўцякацтва, бо справа вельмі марудная, а казаў пра так званы 24-ы параграф [закона аб знаходжанні] — гэта часовая абарона для грамадзян Украіны і іншых грамадзян, якія на момант вайны знаходзіліся на ўкраінскай тэрыторыі.

У размеркавальным лагеры я правёў тры гадзіны, адтуль нас перавезлі ў іншы, у горадзе Дорстэн. Там я прабыў трошкі больш за два тыдні. Адтуль нас развезлі па ўсёй федэральнай зямлі Паўночны Рэйн — Вестфалія. Мне дастаўся горад з прыгожай назвай Нойнкірхен-Зельшайд — горад дзевяці цэркваў. Тут я і знаходжуся з 28 лютага.

Тых, хто ехаў ў першых партыях, на самым пачатку вайны, прымалі значна лепш. Тады былі валанцёры, шмат людзей, якія размаўлялі па-руску, маглі перакладаць з нямецкай. Шараговы немец можа ведаць ангельскую, ён дапаможа, а з дзяржслужбоўцамі цяжка, яны адмаўляюцца гаварыць па-ангельску. Хочуць, каб прыйшоў з перакладчыкам. Немцы стаміліся ад уцекачоў, і валанцёраў з кожным днём усё менш і менш.

— Якія там ўмовы? Як увогуле ставяцца да беларусаў?

— Пра беларусаў увогуле ёсць асобы пункт. Нямецкі бюракратызм працуе такім чынам, што пра маё размеркаванне сюды сістэма ведала на два тыдні раней, чым я. Сацыяльны супрацоўнік у размове з іншымі ўцекачамі сказаў, што да іх хутка прывязуць беларуса.

Калі я прыехаў, яны не прызналі беларуса, вырашылі, што я ўкраінец. Спачатку нармальна размаўлялі, пасля кажуць: “Дык нам жа беларуса абяцалі. А дзе той беларус?” — “Ну, я беларус”, — адказваю.

Была непрацяглы час некаторая напружанасць у стасунках, бо ўсё ж такі людзям, якія ўцякалі з усходняй Украіны, дзе проста не засталося каменя на камяні, кажуць: “Мы вам беларуса прывязем, грамадзяніна той краіны, з якой на вас ракеты кідалі”.

Я паспрабаваў высветліць у супрацоўніка, навошта ён распавёў. А ён кажа: “А што тут такога?” Я патлумачыў, што гэта патэнцыйны канфлікт па палітычных прычынах. Ён здзівіўся: “Праўда? Я нават пра гэта не падумаў”.

Гэта не сведчыць пра нейкую неабачлівасць, няўдумлівасць, Гэта больш гаворыць пра тое, што на сённяшні момант у гэтым канкрэтным горадзе адсутнічае індывідуальны падыход да кейсаў.

З часам ў мяне стала ўсё нармальна. Увесь лагер ведае, што я грамадзянін Беларусі. Тыя, каму гэта было больш цікава, ведаюць, чым я займаўся ва Украіне, дзе валанцёрыў, з кім супрацоўнічаў. Ніякіх палітычных пытанняў да мяне няма.

У маім лагеры я адзіны беларус. Аднойчы вырашылі пажартаваць, кажуць: “Бяжы хутчэй, мы беларуса знайшлі!” Прыбягаю, а там сядзіць вельмі цемнаскуры хлопец.

— Колькі людзі знаходзяцца ў гэтым лагеры? Іх нікуды не пераводзяць?

— Гэты лагер лічыцца інтэрнатам. Хаця па факце — гэта лагер. У мяне як чалавека з пэўным праваабарончым бэкграўндам трохі дысананс. Улады, якія прымаюць уцекачоў, павінны прыкласці максімум высілкаў, каб у такіх умовах яны жылі як мага менш часу. Я у лагеры амаль паўгода. А ёсць людзі, якія жывуць год і больш. Знаю прыклады з іншых нямецкіх земляў, дзе сітуацыя лепей за нашую, але ёсць і такія, дзе яшчэ горш.

Умовы ў нас наступныя: гэта былы нейкі кшталту завод, мы знаходзімся ў яго былой сталовай. У нас нават у прапісцы напісана: “Сталовая, пакой № 1”. Але пакоем гэта назваць цяжка, бо гэта проста металічныя агароджы, з іх зроблены закутак (тры агароджы і сцяна). Гэтыя агароджы абцягнутыя нейкай тканінай. Агулам гэта ўсё падобна на шалашык, які мы ў дзяцінстве будавалі з крэслаў і коўдраў.

Такіх пакояў тут трынаццаць. У гэтым блоку на сёння жывуць 13 чалавек, а на заводзе — каля 150. Ёсць іншы блок, там класічныя пакоі, але ў тых пакоях ад 4 да 6 чалавек.

Туды стараюцца заселяць людзей сямейных альбо з дзецьмі. Але так працуе не заўсёды, у гэтых “кібітках”, як мая, жыве сям’я ромаў з Украіны: жанчына і чацвёра дзяцей — яны тут амаль год, пакоі вызваляюцца, але іх не пераводзяць.

На гэтай жа тэрыторыі ёсць так званыя модульныя будынкі, кшталту вагончыкі, толькі сучасныя. У іх жывуць тыя, хто запрасіў уцякацтва. Ёсць каля 30 пустых пакояў. На нашыя пытанні, чаму нас туды не перасяляюць, адказваюць: “Гэта не для вас”. Атрымліваецца, што ўсе роўныя, але некаторыя раўнейшыя.

“Ёсць шмат стэрэатыпаў, што геяў тут носяць на руках”

— Ты ў Беларусі быў адкрытым геем. Ці ўзнікаюць складанасці з гэтым у Германіі?

— Ёсць шмат стэрэатыпаў пра Германію, што геяў тут носяць на руках. Калі ты прыехаў і сказаў, што ты такой, то табе нібыта адразу кватэру, машыну, мужа альбо жонку залежна ад тваіх упадабанняў. Але гэта стэрэатып. Насамрэч немцам проста ўсё адно. Немцы — людзі інструкцый і пратаколаў, а паводле іх ты ўцякач і ўсё.

З аднаго боку гэта добра, няма падзелу на добрых і кепскіх. А з іншага боку няма індывідуальнага падыходу. Тыя, хто прыехаў па ўкраінскім параграфе, — гэта постсавецкая прастора, у іх трошкі іншае стаўленне да пытання, чым у шараговага немца. Немцы могуць і не падтрымліваць ідэю роўнасці, але не дазволяць сабе нейкую негатыўную рэакцыю. А ад нашых атрымаць лёгка.

Я не хачу сказаць, што мне дрэнна. Дзякуй, Германія, што ёсць дах над галавой, мяккая пасцеля, бомбы на галаву не ляцяць. Але калі прадстаўніка ЛГБТ, які ў сябе на радзіме і ва Украіне гэтага не хаваў, засяляюць у пакой з людзьмі, якія патэнцыйна да гэтага ставяцца негатыўна, гэта стварае пэўныя цяжкасці ў паўсядзённым жыцці.

Пра мяне ведаюць літаральна два чалавекі, бо, на жаль, калі адкрыцца, гэта створыць небяспеку. Бо няма інтымнасці — асабістай прасторы. Я чую не проста, што сусед гаворыць — чую з першага пакою, пра што гавораць у сёмым. Тут усё чуваць, усё бачна, мы ўсе як героі рэаліці-шоў, нешта прыхаваць вельмі цяжка. У лагеры ўсе роўныя ў самым кепскім сэнсе гэтага слова.

З намі ў гэтым лагеры, у т. зв. арабскай ягонай частцы, жыў транс-чалавек, які здзейсніў транс-пераход. Вельмі даўно яго не чуваць, не бачна, але я яшчэ заспеў, калі ён хадзіў, яго пастаянна булілі. Ён часам выклікаў паліцыю. Або яго булілі, і ён абараняўся, тады выклікалі паліцыю на яго.

Я разумею, што ён араб, таму жыве ва ўмоўнай арабскай частцы. Але улічваючы, што гэта транс-чалавек, яго нельга туды сяліць. Гэта не тое што патэнцыйны канфлікт, гэта без пяці секунд канфлікт.

Па першых часах я спрабаваў у размовах заступацца, бо нават нашы, назавем іх славянскімі жанчынамі, незалежна ад узросту, казалі: “Ой, глядзіце, яно пайшло”, “Шкада бацькоў”, “Не баба, не мужык”. Я спрабаваў тлумачыць, што гэта, чаму тут няма нічога дзіўнага, а пасля, слухаючы кожны дзень, што кажуць пра гэтага чалавека, зразумеў: лепей прыкрыць рот, інакш мне давядзецца шукаць пяты вугал у пакоі.

Бывалі і трохі драбнейшыя складанасці. Паколькі я адкрыты прадстаўнік ЛГБТ, пра што таксама напісана ва ўсіх дакументах, якія я падаваў, лагічна і для мяне, і для выхадцаў з постсавецкай тэрыторыі, што наўрад ці ёсць сэнс адпраўляць мяне па юрыдычную дапамогу ў мусульманскі цэнтр. Аднак мяне сацыяльны супрацоўнік, які курыруе ўкраінскіх уцекачоў, спрабаваў менавіта туды і накіраваць.

Я пачаў тлумачыць, чаму гэта можа быць патэнцыйнай праблемай, але ён так і не зразумеў. Я ведаю, што ў Германіі міжрэлігійныя праблемы не так востра стаяць, іх не так шмат, як у Беларусі. І я сам з радасцю прыму дапамогу і ад мусульманскай абшчыны горада, але баюся, што гэта можа быць там трошкі шокам, калі даведаюцца, хто да іх прыйшоў.

“Папрасілі запытацца, ці не дасць Україна мне пашпарт”

— Што цяпер адбываецца з легалізацыяй?

— Германія — краіна бюракратыі. Гэта ведаюць усе, хто любіць анекдоты, вельмі шмат пра гэта анекдотаў. Я вельмі люблю бюракратыю, калі яна нармальна працуе. Не як у Беларусі. Правільная бюракратыя працуе на стабільнасць і парадак. Ёсць паперка, ёсць закон — усё працуе.

Але ў маім выпадку чамусьці сістэма дала збой. І тут часамі даходзіць да нейкага абсурду. Асноўныя праблемы пачаліся з таго, што тэрмін дзеяння майго пашпарта заканчваецца ўжо ў наступным месяцы. Сацыяльны супрацоўнік рэкамендаваў вярнуцца ў Беларусь, каб зрабіць новы дакумент, маўляў, вернецеся пасля да насі ўсё будзе ў вас добра.

Я тлумачу, што гэта немагчыма, што я актывіст, пэўныя службы шлюць мне смскі на замежныя нумары з прапановамі. Яны робяць спачувальны выгляд і кажуць: “Тады прыдумайце нешта іншае”. Апошняе, што мне парэкамендавалі: “Вы ж прыехалі з Украіны, паспрабуйце звярнуцца ва ўкраінскую амбасаду, каб яна вам зрабіла пашпарт”.

На маё пытанне, як яны гэта сабе ўяўляюць, што я, грамадзянін Беларусі, буду прасіць ва Украіны пашпарт, адказаць не здолелі, але спыталіся: “А хіба так нельга?”

Хаця я не думаю, што з нямецкай бюракратыяй набралі некампетэнтных людзей. Тут усё вельмі строга, і, калі няма адпаведнай адукацыі, на пасаду проста так не трапіш.

Маленькі прыклад. Калі тут у цябе ёсць непатрэбная буйнагабарытная рэч, ты не можаш выкінуць яе ў кантэйнер. Трэба выклікаць асобную службу і заплаціць. А каб гэта не рабіць, ёсць лайфхак нямецкі: можна выставіць рэч на вуліцу каля свайго будынку, павесіць паперку “Бясплатна”, і любы можа яе забраць.

Дык вось ёсць правіла, што на вуліцы такія рэчы могуць стаяць не больш за пяць гадзін у дзень. У законе не прапісана нейкае пакаранне на выпадак, калі прастаіць больш, але немец ідзе забіраць. “Чаму?” — “Бо пяць гадзін прайшло”. — “А што будзе? Няма ж пакарання, пакінь на большы час”. У немца квадратныя вочы: “Так нельга. Я не буду парушаць, бо так нельга”.

Гэта ізноў гаворыць пра тое, што супрацоўнікі дзяржорганаў не разглядаюць індывідуальна кожны кейс. У іх ёсць па інструкцыі — адправіць у амбасаду, яны і адпраўляюць. Мая краіна Беларусь — едзьце ў Беларусь. Не атрымалася па ўкраінскім параграфе — едзьце ва Украіну.

У выніку мяне ласкава папрасілі ў прысутнасці сацыяльнага супрацоўніка патэлефанаваць ва ўкраінскую амбасаду і запытацца, ці не дасць Украіна мне пашпарт. Нашу размову слухалі і сацыяльны супрацоўнік, і перакладчык.

Я пачаў: “Добры дзень, я вось такі, грамадзянін Беларусі, ва Украіне знаходзіўся вось тады, маю дакумент ЧВЖ ва Украіне. Зараз знаходжуся ў Германіі, на прыёме ў дзяржслужбоўца вось такога. Ён мне не верыць, што вы мне не выдасце пашпарт новы, таму слухае размову. Прашу патлумачыць, што гэта немагчыма. Яшчэ раз прашу прабачэння”.

Дыпламат сказаў: “Я вас зразумеў. Афіцыйна ад імя амбасады заяўляю, што атрымаць вы ў нас нічога не можаце, вы нават не можаце запісацца да нас на прыём. Паколькі вы не наш грамадзянін, мы з вамі не ўпаўнаважаныя размаўляць. Мы адзін для аднаго чужыя людзі”.

Я сказаў: “Дзякуй вялікі, яшчэ раз прабачце за такія пытанні”. Дыпламат адказаў: “Нічога страшнага. Будзе што расказаць калегам”.

Яшчэ адна прычына — недавырашанасць украінскага пытання з уцякацтвам. Я прадставіў усе дакументы, якія ў мяне ёсць, у тым ліку даведку Упраўлення вярхоўнага камісара ААН па справах уцекачоў, што я звяртаўся па статус. Прадставіць яе было патрэбна, каб даказаць, што я быў ва Украіне падчас вайны.

Праз гэты дакумент у немцаў узнікае пытанне: “Вы звярталіся за статусам уцекача ва Украіне, вам яго далі?” — “Не, не далі”. — “Дайце афіцыйны адказ, чаму адмовілі”. — “Мне не адмовілі. Мне не далі адказ”. — “Калі не адмовілі, то пакажыце жэнеўскі пашпарт”. — “Мне і яго не далі”. — “Пачакайце, дык што вам сказалі?”

І вельмі цяжка патлумачыць немцу, што адбылося ва Украіне. Вы не сказалі “так”, вы не сказалі “не”, месье. Немцы не разумеюць, чаму працэдура не спрацавала.

У выніку ў мяне доўгі час быў так званы “дульдунг” — адтэрміноўка дэпартацыі. Ён дазваляў мне знаходзіцца ў Германіі, пражываць на тэрыторыі лагера. Нельга вучыцца, праходзіць інтэграцыйныя курсы, нельга працаваць. Прычыны толькі дзве: пашпарт, які сканчаецца, і Украіна, якая не сказала ні “так”, ні “не” па пытанні ўцякацтва.

Цяпер я маю адказ з міграцыйнай службы. Там сказана: праблема ў тым, што я не атрымаў статус уцекача ва Украіне. І трохі бянтэжыць фармулёўка: “Ваш украінскі часовы від на жыхарства больш не з’яўляецца прычынай для таго, каб лічыць вас ваенным уцекачом”. Але прапануюць падавацца на ўцякацтва. Што рабіць з гэтым, я пакуль не вырашыў, але ўжо звярнуўся да праваабаронцаў, будзем разбірацца разам.

— Сумуеш па Беларусі? Ці толькі па Украіне?

— Сумую. Па Украіне, каб можна было, то я б з радасцю застаўся ці кінуў усё і вярнуўся. Наконт Беларусі. Таксама сумую. Як кажуць, “нам сняцца сны аб Беларусі”. Але туды пакуль што дарога закрытая.

Псіхолагі у сітуацыі стрэсаў заўсёды раяць мелкаматорныя заняткі. Мне пасуе вышываць. З Украіны нельга было адправіць пасылку маме, а цяпер спадзяюся, што атрымаецца вышыць ручнік і адправіць ёй.

У Львове засталася мая котка. Добра, што не прывёз сюды, бо ні ў адзін лагер для сталага пражывання ўцекачоў з жывёламі нельга. Спадзяюся перавезці яе, як разбяруся з легалізацыяй.