Апублікавана на адкрытай версіі “Позірку” 16 кастрычніка 2025 года ў 11:15
З кожным годам за мяжой усё больш беларускіх дзяцей, якія не маюць дзейны пашпартоў і з‘яўляюцца па сутнасці апатрыдамі, даслоўна безграмадзянамі. Многія з іх юрыдычна нябачныя з нараджэння, таму што нарадзіліся за мяжой, а іх бацькі, якія знаходзяцца ў вымушанай эміграцыі, не могуць вярнуцца на радзіму для афармлення неабходных дакументаў.
Праект Childoc праваабарончых арганізацый LegalHub і Human Constanta спрабуе дапамагчы такім сем’ям і просіць беларускіх бацькоў за мяжой паўдзельнічаць у апытанні.
Прадстаўнік праекта Кацярына С. у інтэрв’ю “Позірку” патлумачыла, чаму гэта важна і што можна зрабіць, каб свет убачыў беларускіх дзяцей.
“У многіх сталі заканчвацца пашпарты”
— Ці ёсць у вас звесткі пра колькасць беларускіх дзяцей за мяжой?
— Пакуль дакладнай статыстыкі няма, але маштабы праблемы зразумелыя і без яе. Паводле звестак ПАСЕ, з 2020 па 2024 год Беларусь пакінула да 500 тыс. чалавек. Яшчэ да 2020 года за мяжой ужо пражывала каля 1,5 млн беларусаў. Гэта значыць цяпер іх там каля 2 млн, многія з якіх з розных прычын, у тым ліку непалітычных, не могуць вярнуцца на радзіму і атрымаць або абнавіць пашпарт.
Мы зараз праводзім вялікае даследаванне і просім бацькоў беларусаў па ўсім свеце расказаць аб праблемах, з якімі яны ўжо сутыкнуліся або ведаюць, што сутыкнуцца з імі. Збіраем анкеты, размаўляем з гэтымі сем’ямі, каб зафіксаваць рэальныя праблемы людзей. Дзеці ж нараджаюцца па-за залежнасці ад наяўнасці дакументаў, легалізацыі ці чаго б там ні было яшчэ.
Зараз мы падышлі да адной з парогавых рысаў, калі ў многіх сталі заканчвацца пашпарты. Алею ў агонь падліў указ ад 4 верасня 2023 года, згодна з якім у консульствах больш нельга атрымаць пашпарт і трэба ехаць у Беларусь, каб там асабіста атрымаць новы.
Гэта непасрэдна закранула і дзяцей. І калі хаця б адзін з бацькоў не можа вярнуцца ў Беларусь па атрыманне пашпарта дзіцяці, такое дзіця застаецца незадакументаваным беларускімі дэ-факта ўладамі і жыве за мяжой без асноватворнага дакумента грамадзяніна Рэспублікі Беларусь.
Праблема пагаршаецца, калі ў бацькоў саміх няма дзейных дакументаў. І ў выніку атрымліваецца, што народжанае за мяжой дзіця нібыта мае грамадзянства Беларусі, але даказаць гэта не можа, пакуль бацькі не з’ездзяць туды па пашпарт.
“Адзінага падыходу ў пытаннях грамадзянства і дакументавання дзяцей у ЕС няма”
— Гэтая праблема выглядае аднолькава ва ўсіх краінах ЕС?
— Не, падыходы адрозніваюцца. Адзінага падыходу ў пытаннях грамадзянства і дакументавання дзяцей няма. Зыходзячы з нашых даследаванняў, у большасці краін ЕС дзіця можа атрымаць пасведчанне аб нараджэнні.
У выпадку, калі хаця б адзін з бацькоў можа вярнуцца ў Беларусь, там афармляецца пашпарт на дзіця, віза, і можна выехаць за мяжу.
Калі такая опцыя недаступная, то, да прыкладу, у Польшчы можна атрымаць праязны дакумент (travel document for foreigners) паводле спрошчанага адмыслова для беларусаў парадку. Дзякуючы гэтаму дакументу сям’я зможа падарожнічаць.
Але гэты дакумент не з’яўляецца пашпартам або дакументам, які сведчыць асобу, не мае ніякай прывязкі з пункту гледжання грамадзянства да краіны, якая выдала такі дакумент.
У Літве сітуацыя падобная, але ў адрозненне ад Польшчы выдае праязны дакумент на тры гады, а не на адзін.
— Якія складанасці выклікае адсутнасць пашпарта ў дзіцяці?
— Можа быць вялікі ланцужок праблем: страхаванне, доступ у будучыні да банкаўскіх і медпаслуг, сацыяльных сэрвісаў.
Больш за тое, з легалізацыяй такога дзіцяці нават на падставе дзейных дакументаў бацькоў будуць пытанні, таму што любы з дзяржорганаў папросіць дакумент, які пацвярджае асобу, на падставе якога дзіця можа атрымаць, да прыкладу, часовы дазвол на жыхарства. І гэта такі ланцужок, пры якім аднаму з бацькоў бясконца трэба тлумачыць, чаму ў яго дзіцяці няма пашпарта.
— Калі бацькі знаходзяцца пад абаронай, усё тое ж самае?
— Не, у такіх бацькоў сітуацыя лягчэй у частцы легалізацыі дзяцей. Але далёка не ўсе бацькі нованароджаных маюць міжнародную абарону, а жывуць у краіне знаходжання на іншых падставах, да прыкладу, ДНЖ па вучобе або працы. І ў такіх сітуацыях узнікае вялікая колькасць пытанняў.
“Гэта дыскрымінацыя з боку беларускай дзяржавы”
— Але гэтыя людзі як раз могуць з’ездзіць дадому.
— Далёка не ўсе. Кожны легалізаваўся як мог у момант пераезду. Адсутнасць афіцыйнага статусу ўцекача не азначае, што людзям бяспечна вяртацца ў Беларусь. Прычыны, паводле якіх людзі не могуць паехаць дадому, розныя: высокі кошт паездкі, немагчымасць пакінуць працу або іншых дзяцей, праблемы са здароўем, догляд за сваякамі. Агулам такая сітуацыя носіць дыскрымінацыйны характар.
— Хто дыскрымінуе дзяцей і іх бацькоў у кантэксце тэмы, якую мы абмяркоўваем?
— Безумоўна, гэта дыскрымінацыя з боку беларускай дзяржавы. На практыцы яна выглядае так, што мы не можам у консульскіх установах атрымаць дакументы, якія, як правіла, любая краіна выдае.
Яшчэ адзін аспект — неўрэгуляванасць і разнабой ў рэгуляванні. Многія краіны не заўважаюць такой праблемы. У Італіі, Партугаліі, Іcпаніі часцяком цяжка растлумачыць, што адбываецца ў Беларусі апошнія пяць гадоў і чаму беларусы не могуць памяняць пашпарт са скончаным тэрмінам дзеяння.
У сваёй працы мы стараемся максімальна падсвятліць праблематыку на розных узроўнях, заклікаем краіны ЕС прыйсці да адзінага рэгулявання пытання з беларускімі пашпартамі, каб палегчыць жыццё гэтым людзям незалежна ад краіны знаходжання. Тым больш, калі ўжо ёсць практычнае вырашэнне гэтага пытання ў розных краінах, напрыклад у Польшчы.
“Мы пазбаўленыя магчымасці эфектыўна скарыстацца сваім грамадзянствам”
— Беларускі прыклад вымушанай міграцыі велізарнай колькасці людзей і нявызначанасць у сувязі з адсутнасцю пашпартоў або заканчэннем тэрмінаў іх дзеяння для Еўропы ўнікальны?
— Ён унікальны тым, што фактычна мы ўсе маем грамадзянства, але пазбаўленыя магчымасці ім эфектыўна скарыстацца. На тле палітычнай сітуацыі існуе велізарная праблема, калі людзі, напрыклад, не могуць падоўжыць дакументы, атрымаць новы пашпарт і праз гэта аказваюцца часам у невырашальных сітуацыях.
Аднак у свеце шмат мігрантаў. Ёсць масавая вымушаная міграцыя з Украіны пасля пачатку поўнамаштабнай вайны. Ёсць велізарная праблема з акупаванымі Расіяй тэрыторыямі Украіны, дзе знішчаныя або недаступныя архівы. І калі людзі выязджаюць праз Расію і Беларусь без дакументаў, наогул няма ніякай магчымасці іх аднавіць.
У Латвіі, у Эстоніі ёсць людзі, якія афіцыйна ў краіне прызнаныя неграмадзянамі і маюць адпаведныя пашпарты. Ёсць вялікая колькасць праблем, звязаных з гэтай тэмай.
— То бок тым больш пра нашы праблемы трэба казаць публічна?
— Так, вядома. Тэма безграмадзянства з пункту гледжання сацыяльнай важнасці — адна з найбольш актуальных. Яна закранае канкрэтных людзей, канкрэтных бацькоў з дзецьмі. У той жа час вырашэнне гэтых пытанняў для беларусаў можа быць экстрапалявана на яшчэ большую колькасць людзей, якія цяпер знаходзяцца ў вымушанай эміграцыі.
“Нарадзіліся не ў той краіне і не ў той час”
— Што канкрэтна можа зрабіць чалавек, які апынуўся з нованароджаным без дакументаў, каб абараніць сябе?
— Хутчэй за ўсё такія людзі знойдуць дапамогу ў праваабарончых арганізацыях, якія займаюцца тэмай міграцыі ў краіне знаходжання. Таксама можна звяртацца ў беларускія праваабарончыя арганізацыі: яны могуць дакументальна пацвердзіць, што немагчыма вярнуцца ў Беларусь для атрымання пашпарта.
Яшчэ я б параіла загадзя рыхтавацца да нараджэння дзіцяці. Напрыклад, у краіне знаходжання звярнуцца ў мясцовыя органы ўлады, спытаць, што можна зрабіць загадзя.
Мы таксама працуем з такімі людзьмі: можам дапамагчы знайсці праваабарончыя арганізацыі на месцах, якія займаюцца тэматыкай і могуць дапамагчы весці кейс канкрэтнага беларуса за мяжой. Можам падрыхтаваць прававыя пазіцыі аб тым, як ідуць справы ў Беларусі і чаму сям’я не мае належных дакументаў на нованароджанага.
Калі вы беларуская сям’я за мяжой і сутыкнуліся з праблемай дакументавання дзіцяці, распавядзіце пра сваю сітуацыю. Чым больш гісторый будзе сабрана, тым больш шанцаў змяніць практыку і абараніць правы дзяцей, якія не павінны станавіцца нябачнымі толькі таму, што нарадзіліся не ў той краіне і не ў той час.
* * *
Праблема грамадзянства беларускіх (і не толькі) дзяцей абмяркоўваецца на ўзроўні Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ). 14 кастрычніка “на палях“ Варшаўскай канферэнцыі АБСЕ па чалавечым вымярэнні (6–17 кастрычніка) адбылося мерапрыемства “Нябачныя з нараджэння: праблемы і перадавы досвед прадухілення адсутнасці грамадзянства ў дзяцей”. Яго арганізатарам выступіла Human Constanta.
У абгрунтаванні (стар. 54) важнасці абмеркавання тэмы, у прыватнасці, гаворыцца: “Нягледзячы на дакладныя міжнародныя абавязацельствы, тысячы дзяцей у рэгіёне АБСЕ застаюцца без грамадзянства. Гэта закранае дзяцей, якія нарадзіліся ў даўно маргіналізаваных супольнасцях, такіх як рома, а таксама дзяцей, чые бацькі сутыкаюцца з юрыдычнымі і палітычнымі перашкодамі пры рэгістрацыі грамадзянства сваіх дзяцей, напрыклад, беларускія сем’і, якія не могуць атрымаць нацыянальныя пашпарты за мяжой для сваіх нованароджаных”.
Адзначаецца, што дзіцячае безграмадзянства “робіць доўгатэрміновы ўплыў на доступ да адукацыі, аховы здароўя, сацыяльнай абароны і ўдзелу ў жыцці грамадства”.
Згадваецца нядаўні даклад, падрыхтаваны Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека АБСЕ, вярхоўным камісарам АБСЕ па справах нацыянальных меншасцяў і Упраўленнем вярхоўнага камісара ААН па справах уцекачоў “Адкрываючы дзверы для дзяцей: прадухіленне дзіцячага безграмадзянства — перадавая практыка ў рэгіёне АБСЕ”. У дакуменце “прапануюцца канкрэтныя меры, якія дзяржавы могуць ужыць для забеспячэння таго, каб кожнае дзіця атрымала грамадзянства”. Аднак прабелы ў рэалізацыі, якія захоўваюцца, і дыскрымінацыйная практыка “азначаюць, што праблема далёкая ад рашэння”.
У парадак дня мерапрыемства былі ўключаны актуальныя праблемы прадухілення дзіцячага безграмадзянства ў рэгіёне АБСЕ з выкарыстаннем аналізу, заснаванага на фактычных даных, і практычнага досведу; перашкоды, якія існуюць у заканадаўстве і на практыцы; перадавы досвед; прыярытэтныя дзеянні для ўрадаў, грамадзянскай супольнасці і міжнародных арганізацый.
