“Поведение уд”*. У 2023 годзе МЗС, падобна, дагадзіў начальству

На выніковай калегіі МЗС, якая традыцыйна праводзіцца ў лютым, праца беларускага знешнепалітычнага ведамства ў 2023 годзе будзе прызнана здавальняючай. Такі прагноз даў “Позірку” адзін з адстаўных дыпламатаў, які застаўся ў Беларусі і таму пажадаў застацца ананімным, падводзячы вынікі знешнепалітычнай дзейнасці краіны ў 2023 годзе. Сваю пазіцыю ён выклаў у тэксце для “Позірку”.

Экспарт: тавары ў плюсе, паслугі ў некрытычным мінусе

У студзені — кастрычніку 2023 года (звесткі за 11 месяцаў з’явяцца на пачатку студзеня, за год — яшчэ праз месяц) экспарт беларускіх тавараў склаў, паводле папярэдніх даных Нацыянальнага статыстычнага камітэта, 33,1 млрд долараў, павялічыўшыся ў параўнанні з аналагічным леташнім перыядам на 7,2%. Пры гэтым назіраецца рост паставак як у краіны СНД (22,5 млрд долараў, +8,5%), так і па-за Садружнасцю (10,6 млрд даляраў, +4,7%).

Экспарт паслуг упаў (-7% за 10 месяцаў 2023 года), аднак гаворка тут ідзе пра значна меншыя сумы ў параўнанні з экспартам тавараў. Пры гэтым замежныя інвестыцыі ў студзені — верасні 2023 года склалі 6 млрд долараў, павялічыўшыся ў параўнанні з аналагічным перыядам мінулага года на 13,2%.

Калі да канца года сітуацыя кардынальным чынам не зменіцца, то, з пункту гледжання беларускага кіраўніцтва, 2023 год МЗС зможа занесці сабе ў актыў, бо прыярытэтны індыкатар эфектыўнасці яго працы, як не раз заяўлялася на самым высокім узроўні, — менавіта паказчыкі экспарту і прыцягнення замежных інвестыцый.

Адчувальнае паражэнне ў ААН

Паспрабаваўшы абстрагавацца ад знешнеэканамічных вынікаў года як такіх і ўспомніўшы, што МЗС усё ж называюць знешнепалітычным ведамствам, звернемся да радзелу “Прыярытэтныя накірункі знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь” на яго сайце.

Тут высвятляецца, што, “прытрымліваючыся адзіных падыходаў да развіцця адносін з усімі замежнымі партнёрамі на аснове раўнапраўнага і ўзаемапаважлівага дыялогу”, Беларусь у той жа час, як і любая іншая дзяржава, “канцэнтруе свае знешнепалітычныя намаганні на шэрагу найбольш важных і перспектыўных вектараў”.

Правядзем невялікі “вектарны аналіз”, кажучы матэматычнай мовай.

Пачнем з канца. На сайце пазначана, што “важным напрамкам знешнепалітычнай актыўнасці Беларусі з’яўляецца шматбаковая дыпламатыя”. Краіна “імкнецца ўнесці свой уклад у вырашэнне глабальных праблем, процідзеянне сучасным выклікам і пагрозам, традыцыйна актыўна ўдзельнічае ў дзейнасці ААН і іншых міжнародных арганізацый, генеруе падыходы і ініцыятывы, якія прапануюць аб’яднальны для ўсіх членаў міжнароднай супольнасці парадак дня, садзейнічаюць дыялогу і пераадоленню раздзяляльных ліній”.

Аднак “традыцыйна актыўны ўдзел” Беларусі ў дзейнасці ААН у 2023 годзе не атрымаў належнай ацэнкі міжнароднай супольнасці. Адчувальнай паразай для афіцыйнага Мінска стала невыбранне Беларусі ў склад непастаянных членаў Савета Бяспекі ААН 6 чэрвеня. Усходнееўрапейская група ў гэтым органе прадстаўлена дзвюма дзяржавамі — Расіяй (пастаянны член) і нясталым членам Савета Бяспекі, які абіраецца на два гады. У 1974-75 гадах гэтае месца займала БССР, і з таго часу ўсе спробы трапіць туды былі марнымі.

І вось нарэшце ў 2007 годзе ў гэтай групе быў складзены нейкі графік, у адпаведнасці з якім Беларусь павінна была заняць запаветнае месца ў 2024-25 гадах, прычым на безальтэрнатыўнай аснове. І калі ў снежні 2021 года, калі ў парушэнне дамоўленасцяў сваю кандыдатуру прапанавала яшчэ і Славенія, у Беларусі, яшчэ, магчыма, і былі шанцы на перамогу, то ў год правядзення выбараў стала відавочна, што міжнародная супольнасць наўрад ці дапусціць, каб усходнееўрапейскую групу ў ААН прадстаўлялі агрэсар і суагрэсар.

Афіцыйны Мінск, вядома ж, абвінаваціў у прычынах паражэння ЗША і краіны ЕС, якія, маўляў, рабілі непрыхаваны ціск на членаў ААН, але гэта выглядала хутчэй спробай апраўдаць адкрыты правал, бо за Беларусь прагаласавала 38 дзяржаў, а за Славенію — 153.

Своеасаблівы рэванш Расія і Беларусь узялі ў лістападзе, заблакаваўшы загадзя ўзгодненую кандыдатуру Эстоніі на старшынства ў АБСЕ ў 2024 годзе.

Традыцыйна не ладзяцца адносіны Беларусі з Саветам ААН па правах чалавека (СПЧ), які летам падоўжыў на чарговы год мандат спецдакладчыка па пытанні аб становішчы ў галіне правоў чалавека ў краіне. Не маючы важкіх аргументаў запярэчыць па сутнасці прэтэнзій, якія выстаўляюцца беларускім уладам, МЗС перыядычна выступае з аргументамі “самі вы такія”.

Свежым прыкладам з’яўляецца выступленне на пасяджэнні Савета міністраў замежных краін АБСЕ ў Скоп’е (Паўночная Македонія) намесніка міністра Юрыя Амбразевіча. Дыпламат выказаў меркаванне, што сітуацыя з павагай правоў чалавека ў Беларусі не горшая, чым у шэрагу краін ЕЗ, і ў пацверджанне свайго тэзіса прапанаваў прысутным азнаёміцца з высновамі ўніверсальнага перыядычнага агляду ў СПЧ “па кожнай з краін Захаду”.

Палепшыць прэстыж краіны на міжнароднай арэне была заклікана праведзеная ў Мінску 26—27 кастрычніка Міжнародная канферэнцыя “Еўразійская бяспека: рэальнасць і перспектывы ў свеце, які трансфармуецца”, аднак з прыкладна 30 (паводле інфармацыі МЗС) краін, якія ўдзельнічалі ў ёй, на ўзроўні міністра замежных спраў акрамя Беларусі былі прадстаўленыя толькі Расія і “ізгой” Еўрасаюза Венгрыя. Іран, Казахстан і Таджыкістан даслалі намеснікаў міністраў, узровень прадстаўніцтва іншых дзяржаў быў яшчэ ніжэйшы.

Адкрытасць Захаду — на ўзроўні дэкларацый

Паднімаючыся па “прыярытэтных напрамках” знешняй палітыкі, чытаем: “На фоне беспрэцэдэнтнага палітычнага і эканамічнага ціску Еўрапейскага саюза, ЗША і іншых краін Захаду на Беларусь адносіны з імі трансфармаваліся з партнёрскіх і ўзаемавыгадных у жорсткае супрацьстаянне. Разам з тым Беларусь застаецца адкрытай для дыялогу з заходнімі краінамі з мэтай выхаду на пазітыўную траекторыю супрацоўніцтва, у першую чаргу ў гандлёва-эканамічнай і інвестыцыйнай сферах”.

Відавочна, што дэклараваная адкрытасць для дыялогу з заходнімі краінамі так і застанецца на ўзроўні дэкларацый без выканання канкрэтных умоў: спыненне рэпрэсій, вызваленне палітвязняў, правядзенне дэмакратычных выбараў, адмова ад падтрымкі расійскай агрэсіі ва Украіне і згортванне штучна створанага міграцыйнага крызісу.

Паколькі МЗС, як і любое іншае міністэрства або ведамства, не мае рычагоў, каб зрабіць рэальным выкананне хаця б адной з пералічаных умоў, застаецца толькі абурацца ўзмацненнем санкцыйнага ціску, а таксама дэманстраваць адкрытасць хоць бы для грамадзян суседніх краін ЕС, падоўжыўшы для іх на 2024 год магчымасць бязвізавага наведвання Беларусі.

Адзінай дзяржавай ЕС, якая яшчэ ідзе на кантакты з афіцыйным Мінскам на высокім узроўні і нават накіравала амбасадара (астатнія дыппрадстаўніцтвы панізілі ўзровень прысутнасці да паверанага ў справах альбо збіраюцца гэта зрабіць пасля заканчэння кадэнцый амбасадараў, якія прыбылі ў краіну яшчэ да падзей 2020 года), застаецца Венгрыя.

Забытыя некалі цалкам афіцыйная канцэпцыя стварэння вакол Беларусі “пояса добрасуседства” (у цяперашні час чатыры з пяці краін, што мяжуюць з намі, зусім не маюць да Мінска добрых пачуццяў), а таксама разумная ідэя дамагчыся падзелу знешнегандлёвага тавараабароту на тры прыкладна роўныя часткі, адна з якіх будзе прыходзіцца як раз на дзяржавы ЕС (іншыя — на краіны СНД і астатні свет).

Так што песню “Цэнтр Еўропы” ў выкананні ансамбля “Сябры” (прыпеў: “Россия — рядом, Литва — направо, а Украина — слева за рекой. Соседка Польша — по курсу прямо, мы — центр Европы, и к нам подать рукой” (“Расія — побач, Літва — направа, а Украіна — злева за ракой. Суседка Польшча — па курсе прама, мы — цэнтр Еўропы, і да нас падаць рукой”)) самы час абвяшчаць “экстрэмісцкай”.

Пакуль на Захадзе беларускі рэжым бачыць для сябе не партнёраў, а хутчэй пагрозу свайму існаванню, якую ён спадзяецца нівеляваць такімі крокамі, як, напрыклад, размяшчэнне расійскай тактычнай ядзернай зброі.

“Далёкая дуга” пакуль у дугу

Ідзем далей. “На якасна новы ўзровень выходзіць узаемадзеянне з краінамі “далёкай дугі” беларускай знешняй палітыкі — Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі”, гаворыцца на сайце МЗС, і з гэтым тэзісам можна пагадзіцца.

Супрацоўніцтва з краінамі “далёкай дугі” ў адыходзячым годзе сапраўды атрымала новы імпульс. Актывізаваліся кантакты са “старымі добрымі сябрамі” Іранам і Венесуэлай, значная частка беларусаў нарэшце даведалася, дзе знаходзяцца Экватарыяльная Гвінея і Кенія, а Зімбабвэ, калі верыць прэзідэнту гэтай краіны, змагло дзякуючы Беларусі “раз і назаўжды вырашыць пытанне харчовай бяспекі”.

Заўсёды гатовыя “падставіць плячо” Аб’яднаныя Арабскія Эміраты.

Прэм’ер-міністр Раман Галоўчанка нанёс візіт у В’етнам і прыняў у Мінску свайго кубінскага калегу, а на ўзроўні знешнепалітычных ведамстваў геаграфія ўзаемадзеяння была яшчэ шырэйшай і ахапіла такія краіны, як Нікарагуа, Саудаўская Аравія, ПАР, М’янма, Пакістан.

Вядома, ёсць пытанні і з лагістыкай паставак беларускіх тавараў, і з плацежаздольнасцю патэнцыйных партнёраў у некаторых згаданых краінах, аднак, як адзначыў Аляксандр Лукашэнка падчас візіту ў Экватарыяльную Гвінею, Мінск “не збіраецца нажывацца за кошт супрацоўніцтва”.

Урэшце ў тым жа Пакістане слова “Беларусь” у фермераў яшчэ з савецкіх часоў асацыюецца не з рэспублікай, а з трактарам, і з распадам СССР сітуацыя не асабліва змянілася.

Хочацца быць аптымістам і верыць, што ўмацаванне супрацоўніцтва з краінамі “далёкай дугі” будзе хутчэй пазітыўнай гісторыяй і для Беларусі, і для яе старых і новых партнёраў на розных кантынентах.

На фронце ЕАЭС і СНД без пераменаў

Рухаемся далей. “Паслядоўна адстойваючы ідэі інтэграцыі, Беларусь займае актыўную і канструктыўную пазіцыю ў аб’яднальных утварэннях на постсавецкай прасторы — Еўразійскім эканамічным саюзе, Садружнасці Незалежных Дзяржаў, Арганізацыі Дагавора аб калектыўнай бяспецы. Дзеля ўмацавання міжнародных пазіцый Беларусі ажыццяўляецца паскоранае афармленне поўнафарматнага членства нашай краіны ў Шанхайскай арганізацыі супрацоўніцтва”, — абвяшчаюць “прыярытэтныя напрамкі”.

Год старшынства Беларусі ў АДКБ запомніцца нечаканай для многіх развязкай канфлікту ў Нагорным Карабаху, праз якую Арменія мэтанакіравана ігнаруе мерапрыемствы па лініі арганізацыі, хоць яшчэ і не заявіла пра выхад з яе.

На трэку ўдзелу Беларусі ў ЕАЭС і СНД у 2023 годзе бадай што не адбылося якіх-небудзь па-сапраўднаму знакавых падзей.

У 2024 годзе Беларусь, хутчэй за ўсё, стане паўнавартасным членам Шанхайскай арганізацыі супрацоўніцтва, якую для афіцыйнага Мінска цалкам можна лічыць “клубам аднадумцаў”. Не выключана атрыманне нейкага статусу ў БРІКС, у саміце якой у жніўні ўзяў удзел міністр замежных спраў Сяргей Алейнік, які 13 снежня адзначыў першую гадавіну знаходжання на пасадзе.

Арыентацыя на “калектыўны Усход”

І, нарэшце, падыходзім да двух асноўных “прыярытэтных вектараў” беларускай знешняй палітыкі.

Не абраўшыся ў Савет Бяспекі ААН, Беларусь працягвае развіваць “усепагоднае і ўсебаковае стратэгічнае партнёрства “з адным яго пастаянным членам (Кітаем) і выбудоўваць “стратэгічнае саюзніцкае ўзаемадзеянне” з іншым (Расія). Хутчэй за ўсё, па выніках года гэтыя дзве краіны ўзначаляць спіс асноўных знешнегандлёвых партнёраў (першай будзе Расія), што гарманічна дапоўніць іх стратэгічны статус.

Два візіты Лукашэнкі ў Кітай на працягу аднаго года (28 лютага — 2 сакавіка і 3-4 снежня) сталі прэцэдэнтам не толькі для беларускай, але і для кітайскай знешняй палітыкі. Многія аналітыкі ўбачылі ў экстраным характары другога візіту спробу стабілізаваць і выправіць сітуацыю, выканаць умовы, якія прагучалі, хутчэй за ўсё, яшчэ падчас першага візіту: забяспечыць бяспечныя транзітныя зносіны праз Беларусь, выраўнаваць адносіны з ЕС, якія ў цяперашні час ствараюць пагрозы для кітайскага транзіту.

Вышэй было адзначана, што менавіта трэба распачаць беларускім уладам для нармалізацыі адносін з Еўрасаюзам.

Пэўны, так бы мовіць, прагрэс тут назіраецца пакуль у адной сферы: нелегальных мігрантаў, якія спрабуюць трапіць з Беларусі ў краіны ЕС, стала значна менш. Ці пойдуць беларускія ўлады на саступкі ў частцы выканання іншых патрабаванняў Захаду, пакуль невядома. І вырашацца гэта будзе не ў МЗС, якому будзе адведзена сціплая ролю выканаўцы.

Пакуль жа “любое пагоднае супрацоўніцтва” з Кітаем дазваляе не толькі дыверсіфікаваць экспартныя пастаўкі, але і прыцягнуць у эканоміку неабходныя для яе развіцця інвестыцыі. З палітычнага пункту гледжання гэта яшчэ і своеасаблівы контраргумент для крытыкаў, якія вінавацяць улады ў здачы суверэнітэту і падрыхтоўцы ўваходжання краіны ў склад Расіі.

“Стратэгічнае саюзніцкае ўзаемадзеянне” сёлета было падмацавана адным важным фактарам: размяшчэннем на тэрыторыі Беларусі расійскай тактычнай ядзернай зброі.

Акрамя таго, увагу ўсяго свету і асабліва суседніх з Беларуссю краін ЕС прыцягнула гісторыя з вагнераўскім мецяжом, наступнай дыслакацыяй на тэрыторыі Беларусі баевікоў вядомай ПВК і афіцыйнай гібеллю кіраўніка групоўкі Яўгена Прыгожына, якому, як выявілася, ніхто ніякіх гарантый бяспекі не даваў. Важнай вяхой двухбаковага супрацоўніцтва стала завяршэнне будаўніцтва Беларускай АЭС.

Астатняе было досыць стандартна, наколькі гэта можна назваць такім у стане, калі твой саюзнік з’яўляецца агрэсарам, а ты “ўзнагароджваецца” статусам яго саўдзельніка. Праходзяць пасяджэнні ўсіх саюзных органаў, на больш-менш рэгулярнай аснове сустракаюцца лідары дзвюх краін, рэалізуюцца ўсе “дарожныя карты”, змяняюць адзін аднаго ў Мінску расійскія губернатары. Пры гэтым візіты ў адказ у рэгіёны Расіі праводзяцца ў асноўным на ўзроўні прэм’ер-міністра.

Паводле смелых ацэнак, двухбаковы тавараабарот можа дасягнуць па выніках года 55 млрд долараў, прычым не выключаецца сальда на карысць Беларусі.

Пры гэтым, як справядліва паказвае эканамічны аналітык Алесь Гудзія, з узмацненнем жорсткасці санкцыйнага рэжыму і пачаткам вайны ва Украіне залежнасць ад расійскага рынку ўзмацнілася ў тым ліку праз выкарыстанне расійскай тэрыторыі для выхаду на рынкі трэціх краін. Ён жа адзначае, што, паколькі поўнай гарманізацыі санкцый у дачыненні да Беларусі і Расеі не адбылося, імпарт тавараў у нашу краіну часта звязаны з наступным рээкспартам на рынак усходняга суседа. У выніку вялікія аб’ёмы паставак тут фармальныя, прывідныя і застаюцца толькі на паперы, паколькі на справе імпартная прадукцыя раствараецца на прасторах РФ.

Але пра гэта беларускія дыпламаты будуць (ці не будуць) разважаць ужо ў 2024 годзе. Канцоўка ж 2023-га запомніцца і тым, што традыцыйная праграма ўзгодненых дзеянняў у галіне знешняй палітыкі дзяржаў — удзельніц Дагавора аб стварэнні Саюзнай дзяржавы сёлета была падпісана не на звыклыя два, а ажно на тры гады (2024-2026), што заклікана прадэманстраваць упэўненасць бакоў у непахіснасці таго самага стратэгічнага саюзнага партнёрства.

Наколькі гэта партнёрства, як і ўсе астатнія цяперашнія знешнепалітычныя прыярытэты, адпавядае спадзяванням большасці насельніцтва — пытанне для беларускіх дыпламатаў другараднае. Ва ўмовах дыктатуры куды больш важна, каб высокае палітычнае кіраўніцтва прызнала працу Міністэрства замежных спраў здавальняючай.

* “Паводзіны зд[авальняючыя]” — адзін з варыянтаў характарыстыкі паводзінаў, які запісвалі ў дзённікі вучняў савецкія настаўнікі. Калі трэба было зрабіць заўвагу, пісалі “Паводзіны нездавальняючыя”. Паколькі пераважная большасць школ у БССР былі рускамоўнымі, у гісторыі і ўспамінах людзей засталіся запісы па-руску: “Поведение неуд” (“уд”, “хор” — хорошее, “прим” — примерное).